پروژه رصدخانه ملی ایران چند فناوری مهم را با دقتی که پیش از این در ایران تجربه نشده بود توسعه داده است. سازه عظیم مکانیکی و در عین حال دقیق، اپتیکی که هیچگاه در این مقیاست تجربه نشده بود و کنترل سامانه های پیچیده در کنار سامانه خلاء و لایه نشانی که هیچگاه در ایران در این مقیاس تجربه نشده بود. این ویژگی ها رصدخانه ملی ایران را با اختلاف زیاد از تمام پروژه های پیش از آن متمایز می کند. فناوری ساخت تلسکوپ های نجومی در این مقیاس در اختیار چند کشور پیشرو در صنعت است. رصدخانه ملی ایران به طور کامل توسط مهندسان ایرانی طراحی و به اجرا درآمده است. به عبارت دیگر به جز دو شیشه تلسکوپ که در ایران به آینه تبدیل شده اند تمام بخش ها و زیر سامانه های تلسکوپ و رصدخانه از جمله گنبد همگی ساخت ایران است.
دکتر قرارخسروشاهی مقابل تلسکوپ 3.4 متری رصدخانه ملی ایران
دكتر حبيب خسروشاهي، استاد و پژوهشگر جوان ايراني پس از اتمام تحصيلات دكتري در «مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان» به عضويت هيات علمي دانشگاه «بيرمنگام» انگلستان درآمده، به عنوان پژوهشگر اصلي گروه تحقيقات كهكشان‌هاي فسيلي اين دانشگاه كه از معتبرترين و فعال‌ترين گروه‌هاي پژوهشي در اين زمينه در دنياست، نقش كليدي در يافته‌هاي اخير اين گروه از جمله شناسايي نزديكترين و پرجرم‌ترين كهكشان‌هاي فسيلي و چند كهكشان فسيلي ديگر و نظريه‌هاي بديع ارائه شده در زمينه اين گروه‌هاي كهكشاني داشته و تحقيقات اخير وي بازتاب وسيعي در محافل و رسانه‌هاي علمي جهان داشته است.
دكتر حبيب قرار خسروشاهي، استاد جوان دانشگاه «بيرمنگام» در سال 1350 در تبريز به دنيا آمده و تحصيلات كارشناسي خود را در رشته فيزيك در دانشگاه تبريز و مقطع كارشناسي ارشد و دكتري اين رشته را در مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان به پايان رسانده است.
وي پس از اتمام تحصيلات دكتري به مدت يك سال فعاليت‌هاي پژوهشي خود را در مركز تحصيلات تكميلي در علوم پايه زنجان ادامه داده و پس از آن به دانشگاه «بيرمنگام» رفته و در حال حضور به عنوان عضو هيات علمي عمده فعاليت خود
را به پژوهش در حوزه نجوم فراكهكشاني متمركز كرده است.
زمينه‌هاي اصلي تحقيقات دكتر خسروشاهي، بررسي كهكشان‌هاي گروه‌ها و خوشه‌هاي كهكشاني، روند تشكيل و تحول آنها و ارتباط ساختار كهكشان‌ها با محيط پيرامون آنها (گاز يا ماده ميان كهكشاني در خوشه‌هاي كهكشاني) است.
وی که هم اکنون مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران نیز است در خصوص فعالیت هایش در ایران و تکمیل این پروژه مصاحبه ای با سردبیر نصر انجام داد که ماحصل آن به شرح زیر است:
ضمن سپاس از فرصتی که در اختیار آژانس خبری تحلیلی نصر قرار دادیدلطفا بفرمایید؛ اهمیت رصد آسمان و نجوم شناسی در چیست؟
نجوم رصدی یکی از علومی است که از هزاران سال پیش مورد توجه بوده و مثلا با رصد تکراری بودن رویداد ها و حرکات اجرام آسمانی مفهوم زمان توسعه یافته است. نجوم از عهد باستان تا امروز به تدريج از افسانه به واقعيت و از شبه‌علم به علم گراييده و در شکل امروزي‌اش به ابزاری برای شناخت عالم تبدیل شده است. نجوم علم مطالعه و شناخت هر آن چيزي است كه فراي جو زمين است. نجوم علمي است تجربي كه با شاخه هاي علوم از جمله فيزيك، شيمي و رياضي ارتباط تنگاتنگي دارد. نجوم وابسته به فناوري و یکی از انگیزه های توسعه فناوری است. نجوم علم محبوب مردم است. با وجود قرن ها كاوش و پژوهش كه منجر به رمزگشايي از اسرار پيدايش عالم هستي شده، هنوز منجمان و محققان در صدد پاسخ به دهها سوال کلیدی هستند. بنابراین پژوهش در حوزه نجوم و کیهان شناسی به عنوان یکی از شاخه های علوم پایه همچنان در کانون توجه است. علوم در ۵۰ سال گذشته توسعه فراوانی یافته اند اما نجوم نه تنها جایگاهش را از دست نداده است بلکه به واسطه بهره گیری از فناوری های نوین پیشرفت های زیادی کسب کرده است که این فناوری ها در حد لزوم در رصدخانه ملی ایران و تلسکوپ ۳.۴ متری آن بکار رفته است.
مراحل ساخت رصدخانه ملی ایران در قله ۳۶۰۰ متری گرگش
حضرتعالی به عنوان مدیر رصدخانه ملی ایران در خصوص اهمیت ایجاد و احداث آن با وجود مراکز پیشرفته جهانی توضیح دهید؟
یک موضوع کلی را عرض کنم و این اینکه ایران مهد توسعه علم هیات و نجوم در سده‌های دور بوده. رصدخانه مراغه الگویی برای توسعه این علم از شرق تا غرب و مرکز تبادل اطلاعات در آن مقطع زمانی بود. اما چندین قرن بی توجهی و منفک شدن از جریان توسعه علمی جهان ضربه بزرگی به کشور و این منطقه از جهان وارد کرده که آثار آن همچنان هویداست.
وجود مراکز پیشرفته پژوهشی در جهان نه تنها اهمیت وجود چنین مراکزی در کشور را زیر سوال نمی برد بلکه نبود چنین مراکزی در ایران زنگ خطری مهم است. در این سوال درد و رنجی پنهان است. چرا باید جایگاه خودمان را دودستی تقدیم دیگر کشورها کنیم و بعد سوال کنیم که خوب حال که آنها پیشرفت کرده اند و این علوم را در دنیا رهبری می کنند اهمیت ورود ما چیست؟ این سوال بارها از من پرسیده شده است و من هر بار با اندوه به آن پاسخ داده ام. البته این سوال بستری برای تحلیل می گشاید که من هم از این زاویه به آن می پردازم.
ما با داشتن یک درصد از جمعیت جهان سهم یک درصدی در امکانات پژوهشی در جهان را نداریم و باید بگویم بسیاری در کشور ( از جمله مدیران) تسلیم پیشرفت های جهانی شدند و ترجیح دادند تماشاگر باشند. امروزه به دلیل دسترسی آسان به اطلاعات فکر می کنیم با دیدن یک تصویر زیبا یا عجیب از یک کهکشان یا گوشه ای از عالم تمام مسائل این حوزه حل شده و پاسخ سوالات داده شده اند. ۹۹ درصد اطلاعات نجومی که ما در خصوص کیهان یا محتوی عالم و یا ماهیت اجرام آسمانی به دست می آوریم اساسا با عموم مردم طرح نمی شود. تنها بخش اندکی از آن که ممکن است برای عموم جالب باشد منتشر می شود. سوالی که ما باید بپرسیم این است که ما چه سهمی در جریان علمی در جهان داریم و باید با چه سرعتی حرکت کنیم که بتوانیم نقش و سهم خود را ایفا کنیم.
اولین تلسکوپ ایرانی رصدخانه ملی ایران
با وجود تلسکوپ های فوق پیشرفته در کشورهای مختلف جهان احداث این مرکز چه ضرورتی داشت؟
وقتی می توان از ضرورت سخن گفت که امکانات گسترده تحقیقاتی وجود داشته باشد و بگوییم خوب دیگر ضرورتی برای تلسکوپ پیشرفته نیست چون به فلان رصدخانه دسترسی داریم. ما در نجوم هیچ چیز مفید و به درد بخوری نداریم و در سایر رشته های علوم پایه و مهندسی نیز وضع خیلی بهتر از این نیست. دانشگاه های ما از تجهیزات پژوهشی مدرن خالی هستند. پس اتفاقا ضرورت بسیار بالا است چراکه أساسا ما به این تلسکوپ ها دسترسی نداریم. همانطور که در پاسخ سوال قبلی گفتم علم نجوم در چند تصویر رنگی زیبا خلاصه نمی شود و حتی اگر چنین باشد باید سوال کنیم ما در پیشرفت های جهانی چه نقشی داریم. من تعدادی هیات علمی می شناسم که چون هیچ نقشی در پیشرفت علم نداشتند از این سوالات مطرح می کنند یعنی تسلیم مطلق!
دانشگاه تبریز با همت تعدادی از اساتید ۴۰ سال پیش مجهز به رصدخانه شد و تا ایجاد رصدخانه ملی ایران می توان گفت تنها رصدخانه ای بود که مکان و زیر ساخت آن کم و بیش شبیه رصدخانه های کلاس خود بود. در ۴۰ سال گذشته عملا هیچ امکان جدیدی یا تاثیر گذاری به این رصدخانه اضافه نشده است تا جایی که این امکانات رصدی دیگر به درد منجمان حرفه‌ای امروز نمی خورد.
چرا ترکیه و چین و هند باید به تلسکوپ هایی از همین رده علاقمند باشند و ما از خودمان چنین سوالی بپرسیم. البته که هر سوالی قابل طرح و بحث است اما همانطور که متوجه شدید من نگران چرایی طرح این سوالات هستم از این منظر که مبادا ما کلا قافیه را باخته باشیم.
تلسکوپ رصدخانه ملی ایران آخرین فناوری‌های به کار رفته در تلسکوپ های در کلاس ۴ متر را به کار گرفته است و برجسته ترین متخصصان در برجسته ترین مجله علمی دنیا به این موضوع اشاره می کنند. در خصوص ضرورت در سوال قبلی پاسخ دادم. ایران از نظر علمی یک سرزمین بکر است یعنی کار مهم و اساسی و ریشه دار انجام نشده است پس هنوز باید ده ها پروژه مثل رصدخانه ملی ایران به ثمر برسند تا آثار آن را در علم و جامعه ببینیم. این یعنی توسعه آزمایشگاه های ملی در کشور. سوال من این است که آذربایجان میزبان کدام پروژه ملی و علمی بزرگ است؟ پس به جای این سوالات دلسرد کننده باید به آینده فکر کنیم.
مثل این است که شما نمی توانید یک خودرو به قول شما فوق پیشرفته بخرید یا بسازید و می گویید خوب به چه دردی می خورد؟ اگر خودرو عالی داشتیم جاده های ما هم برای آن خودرو احداث می شد. وقتی آرزوهایمان کوچک باشد امکانات ما هم به اندازه آرزوهای ما خواهد بود. ما اینقدر پول برای علم خرج نکردیم و چنان فقیر هستیم که وقتی اندکی نیز خرج می شود می گوییم چرا؟ همین است که بچه‌ّهای ما از دیپلم مهاجرت می کنند!
من در این سالها فعالیت پژوهشی و فناوری زیاد دیدم. نمایشگاه هفته پژوهش پر است از تجهیزات کپی شده از نمونه های خارجی. البته من فکر می کنم این هم در جای خود مفید است اما رصدخانه ملی ایران متفاوت است کپی نیست. مهندسی معکوس نیست یک پروژه از صفر تا صد است که در تمام مراحل آن متخصصان خارجی بر صحت آن تاکید کرده اند. تجربه ای که در مدیریت این طرح به دست آمده نیز بی نظیر است.
حال به سوال شما بر می گردم. رصدخانه ملی ایران فقط یک ابزار برای نجوم نیست بلکه خود یک بستر بزرگ فناوری است که چرخ صنعت را در چند حوزه به حرکت در آورده است و تجربه بی نظیر مدیریت پروژه های علمی است.
اولین تلسکوپ ایرانی رصدخانه ملی ایران
ضمن سپاس از پاسخ جامع و کامل تان لطفا بفرمایید؛ کاربرد علوم نجوم در سایه علوم و فنون چیست؟
علم نجوم مانند سایر رشته های علوم پایه یک علم پیشران فناوری است. درست است که منجمان از یک ابزار برای ثبت رویدادهای نجومی استفاده می کنند اما برای دستیابی به عمق دید بیشتر تلسکوپ باید در مکانیک، کنترل و اپتیک بهینه شود. این بهینه سازی و رفع نیاز منجمان منجر به سر ریز فناوری به صنعت می شود. هیچ ابزاری در جهان با وزن دهها تن و با ابعاد ۱۰ متر با چنین دقتی ساخته یا حرکت داده نمی شود بنابراین دستیابی به چنین توانی کنترل سازه های سنگین و عظیم با دقت حرکت یک دهم ثانیه قوسی (هر ثانیه قوسی از تقسیم یک درجه به ۳۶۰۰ به دست می آید) یک آستانه جدید در فناوری در کشور است که پیش از این به دست نیامده بود و شاید ۲۰ کشور چنین فناوری را تجربه کرده باشند. اجرای رصدخانه ملی ایران باعث شده است صنعتگر ما کار تکراری انجام ندهد. فکر کند و از تجربیات خود در محصول جدیدی بهره ببرد. توسعه ابزارهای رصدی در این رصدخانه فناوری های جدید دیگری را توسعه خواهد داد و زمینه مشارکت و همکاری بین المللی را فراهم خواهد کرد.
پیشینه تاریخی نجوم شناسی در ایران به ویژه آذربایجان را چگونه ارزیابی می کنید؟
آذربایجان مثل دیگر مناطق کشورمان در سده های دور مهد علم نجوم بوده. رصدخانه مراغه قطعا بدیل نداشته است. یعنی بستر علمی که خواجه نصیر الدین طوسی فراهم کرده بود در این منطقه تکرار نشد. صوفی و ابوریحان و دیگران هم هریک نقش مهمی در توسعه علم هیات داشتند. در نجوم امروز هم تا مدتها دانشگاه تبریز در کشور پیشرو بود اما متاسفانه در بیست سی سال گذشته حرکت مهمی در این زمینه ندیدیم. نکته این است که در دنیای پرشتاب امروز اگر لحظه ای غلفت کنی از قافله جا می‌مانی! از روسای ۳۰ سال گذشته دانشگاه بپرسید چرا این جایگاه را از دست دادند؟ البته در کل کشور وضع همین بوده اما مگر انسان عاقل در پسرفت کردن هم مقایسه می کند!
اگر ما هم اسیر این توجیهات بودیم رصدخانه ملی ایران مثل ۱۰۰ پروژه علمی بزرگ دیگر که هیچگاه اجرایی نشدند شکست می خورد! ببینید در گذشته چند بار صحبت از تعطیلی این طرح بود!؟
امروز شاید به دلیل نیازهای جدیدی که در علم نجوم و کیهان شناسی ایجاد شده این منطقه از کشور برای توسعه رصدخانه های اپتیکی مناسب نباشد چون در گذشته نجوم از چشم انسان به عنوان آشکارساز استفاده می کرد و نیاز به این همه سختگیری در مکان رصدخانه نبود. اما این بدان معنی نیست که باید دست روی دست گذاشت. توسعه رصدخانه دانشگاه تبریز در شرایطی که رصدخانه ملی ایران آغاز به کار می کند و همینطور حفظ و مراقبت از مهمترین اثر باستانی یعنی رصدخانه خواجه نصیر الدین در مراغه و توسعه تاریخ علم نجوم می تواند در دستور کار قرار گیرد. نکته مهم این است که یک کار برجسته علمی یا پژوهشی را چنان عمیق انجام دهیم که با آن در جهان شناخته شویم.
علاوه بر آن باید فکر کنیم که آذربایجان چه نقش برجسته ای می تواند در توسعه علم در کشور داشته باشد حالا نجوم نشد یک چیز دیگر.
توان اندیشمندان و جوانان ایران در علوم مختلف به ویژه نجوم شناسی را چگونه ارزیابی می کنید؟
ظرفیت نیروی انسانی نظیر دانشجوی علاقمند بالاست اما امکانات رصدی و همینطور تنوع و تعداد اعضای هیات علمی نجوم پایین است. در کشورهای صنعتی پیشرفته به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت حدود ۱۰ نفر منجم (محقق یا هیات علمی) فعال هستند. در ایران این عدد کمتر از ۱ است یعنی هنوز جای زیادی برای پیشرفت وجود دارد. تعداد اندک اما همین تعداد بسیار فعال هستند و برخی از آنها پا به پای منجمان جهان پیش می روند. منجمانی در ایران داریم که از همین ابتدای آغاز کار تلسکوپ جیمز وب با تیم های مختلف بین المللی این پروژه همکاری می کنند. بدون سرمایه گذاری پیشرفت جدی ایجاد نمی شود. برای اینکه یک منجم یا دانشمند ایرانی پا به پای محققان خارجی پیش رود باید چند برابر آنها زحمت بکشد و البته دشواری های اقتصادی را نیز به جان بخرد. انتظار می رود رصدخانه ملی ایران سهم مهمی در این پیشرفت داشته باشد و این نیازمند تداوم کوشش است.
نخستین تصویر رنگی از تلسکوپ 3.4 متری رصد خانه ملی ایران مربوط به کهکشانی در فاصله 200 میلیون سال نوری
آیا شرایط کنونی کشور برای توسعه علم نجوم شناسی مناسب ارزیابی می کنید هم از لحاظ سخت افزاری و هم نرم افزاری؟
رصدخانه ملی ایران یک گام بسیار مهم در توسعه علم نجوم در ایران است چرا که ظرفیت رصدی را از تلسکوپ های اماتوری به تلسکوپ حرفه ای کلاس ۴ متر می رساند. تلسکوپ امروزی و حرفه ای در بالاترین سطح از فناوری. آنچه تلسکوپ را از نظر پژوهشی قابل رویت و موفق می کند ابزارهای رصدی مدرنی است که روی آن نصب می شود. این ابزارهای رصدی به کاربری تلسکوپ تنوع می دهند. ساخت این ابزارها در مقایسه با ساخت تلسکوپ ساده تر و ارزانتر است بنابراین بخش مهمی از کار رصدخانه به انجام رسیده است.
ساخت ابزارهای رصدی چیزی است که می تواند در تمام دانشگاهها که گروه های تحقیقاتی اپتیک دارند انجام شود اما باید در این خصوص سرمایه جذب شود. بنابراین بطور کلی و البته با لحاظ برخی محدودیت های فناوری ظرفیت سخت افزاری و نرم افزاری ایران برای توسعه نجوم رصدی مناسب است. آنچه من در این سالها مشاهده کردم کم بودن اراده است. اراده و کار شبانه روزی در طول ۷ سال بود که این رصدخانه را به ثمر رساند. هیچ راه همواری وجود ندارد و باید مجری یا مدیر با سماجت و البته توان مدیریتی بتواند آن را پیش ببرد. محیط پژوهشی مناسب که ظرفیت بلند پروازی را داشته باشد نظیر آنچه در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی فراهم بود بخش مهمی از موفقیت است.
با توجه به اینکه جنابعالی در خارج از کشور نیز فعالیت علمی و پژوهشی دارید و در داخل نیز فعالیت دارید چه پیامی به جوانان و نخبگانی که مهاجرت می کنند چیست؟
مهاجرت یا سفر علمی بخصوص برای دانش اندوزی یک امر کاملا جا افتاده در تمام دنیاست. موضوع میزان خالص مهاجرت از کشور است. این چیزی است که نگران کننده است و عوامل مختلفی دارد که تنها یکی از آنها کمبود امکانات پژوهشی یا آموزشی است. امروز جوانان باهوش هستند و دنبال بهترین فرصت‌های آموزشی و پژوهشی می گردند اما اطمینان دارم اکثر آنها مایل به بازگشت به کشور و کمک به توسعه علم و فناوری دارند. آنچه همیشه مانع اصلی بوده مسائل اقتصادی و اجتماعی است. موضوع نگران کننده دیگر مهاجرت های تحصیلی از سنین پایین است. اطمینان می دهم این نتیجه عدم نگاه استراتژیک به موضوع علم و آموزش و پژوهش است.
من چیزی را توصیه می کنم که خودم انجام داده‌ام. در ۱۵ سالی که در ایران بودم بزرگترین پژوهشکده نجوم در کشور را توسعه دادم و رصدخانه ملی را ابتدا در بخش علمی و در ۷ سال گذشته به عنوان مجری با سرعت باور نکردنی پیش بردم. کار در ایران ویژگی‌ّهای خودش را دارد و سماجت در رسیدن به هدف بخش مهم آن است. کار در ایران نفس گیر است و اگر انگیزه‌ّ‌‌های شخصی در کار نباشد انجام کار بزرگ مانند رصدخانه ملی ایران غیر ممکن است. رصدخانه ملی برای من و تیم مهندسی و اجرایی آن شغل نبود. کم نبودند کسانی که برای شکست یا تاخیر در اجرای این پروژه سفره پهن کرده بودند و از هر روشی برای کشاندن آن به حاشیه استفاده می کردند. امروز هم آنچه موجی از ناباوری را ایجاد کرده است حرکت سریع و بی حاشیه این پروژه بوده که برجسته ترین مدیران در دنیا که سابقه مدیریت بزرگترین پروژه های نجومی جهان را دارند بر آن صحه می گذارند.
اگر نظر من برای کسی مهم است ببینند من چه کاری انجام دادم و همان را انجام دهند. این بهتر از این است که کاری خودم نکردم را توصیه کنم. اما بدانید که سطح انتظارات تان باید بسیار پایین باشد. کسی برای شما فرش قرمز پهن نمی کند. اگر مایل به خدمت به کشورتان هستید باید هر چیزی را به جان بخرید. ای کاش اینطور نبود اما ظاهرا در یکصد سال گذشته همین بوده و چیزی عوض نشده است.
انتظارتان از مسئولان کشور برای حفظ ظرفیت های کشور چیست؟
مسئولان یا مدیران منجم و یا دانشمند نیستند اما انتظار می رود به سخن متخصصان گوش دهند و بجای اینکه خودشان ایده پردازی کنند از نظر اساتید بهره مند شوند. یعنی شوراهای راهبری که از متخصصان (نه فقط اساتید) تشکیل می شوند باید مسیر حرکت در هر بخش از علوم را مشخص کنند. یادمان نرود که از صنعتگران موفق و ایده پرداز باید در راهبری فضای دانشگاه و پژوهش استفاده کنیم.
نگاه سنتی شرکت های تولیدی و کارخانجات و عدم حمایت آنها از پژوهش و سرمایه گذاری نیز یک حلقه گم شده دیگر است. این شرکت ها درک درستی از بازار ندارند و فکر می کنند با همین محصولات تکراری می توانند ادامه دهند پس روی توسعه انسانی و نیروی کار متخصص در دانشگاه ها سرمایه گذاری نمی کنند. چه اشکالی داشت که از این همه شرکت بزرگ تولیدی در تبریز یکی روی رصدخانه دانشگاه سرمایه‌گذاری می کرد؟
اما این مستلزم آن است که دانشگاهی های ما ایده های جدید داشته باشند و این با تبادل نظر با متخصصان در دنیا ممکن است. وقتی دانشگاهی در طول ۱۰ سال چند مهمان خارجی متخصص نداشته باشد، کنفرانس بین المللی برگزار نکند هیچ راه روشنی برای پیشرفت آن وجود ندارد. دانشگاه باید به اموری فکر کند که هنوز کسی در جامعه به آن فکر نمی کند.
سرمایه گذاری در علم صدقه دادن نیست. مسئول موظف به کمک به توسعه علم است و در این زمینه کوتاهی های زیادی انجام شده است و همین امر باعث شده است که سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی هیچگاه به عدد هدف آن نزدیک نشود. مسئولان ما مثل پدر و مادری می مانند که به بچه خودشان اعتماد ندارند و می گویند هر زمان کنکور قبول شدی من پول کلاس کنکورت را می دهم!
از فرصتی که در اختیار آژانس خبری تحلیلی نصر قرار دادید؛ سپاسگزاریم.
مصاحبه از امیر کریم زاد شریفی - سردبیر
انتهای پیام/