آذربایجان طلایه‌دار مطبوعه‌نویسی در انقلاب مشروطیت

از مجموع ۳۴ عنوان نشریه، تنها ۲ مورد «آ ملا عمـو» و «اسلامیه» مستبد و بقیه طرفدار مشروطه و آزادیخواه بودند. همچنین از بین جراید منتشر شده در ایـن سـه سال، دو عنوان متعلق به اقلیت‌های مذهبی (ارمنی و آشوری)، همین تعداد نشریه مدرسه‌ای (دبستان و امید) به شمار می‌روند. «آذربایجان» و «حشرت الارض» نیز طنز و کاریکاتوری به معناص اخص کلمه بودند و با اندکی اغماض می‌توان «عبرت»، «آ ملا عمو» و «خیراندیش» را نیز طنز حساب کرد.

در بین گردانندگان جراید این دوره زمانی، ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ تا ۲۵ تیر ۱۲۸۸ شمسی، تحت عناوین متعدد «مدیر»، «نگارنده» و... نیز اسامی شخصیت‌های بزرگی به چشم می‌خورد که علاوه بر روزنامه‌نگاری و مدیریت جراید آن دوره، در میدان جنگ و سیاست نیز تأثیر گذار و شاخص بودند؛ میرزا آقا بلوری، بازرگان سیاست پیشه و خوشنام تبریزی بود که علاوه بر مالکیت چاپخانه «ناموس»، صاحب امتیازی جراید طنز و کاریکاتور «آذربایجان» و «حشرات الارض» را هـم بر عهده داشـت، ضمن اینکه در صفحات «امید» نیز نامش به چشم می‌خورد و انتشار «خیراندیش» هم به او منتسب است. «سیدحسین عدالت» از دیگر نام آوران نهضت مشروطه در آذربایجان و دست اندرکاران معروف شناخته شده و پرکار مطبوعات این خطه در مشروطه اول است که نامش با انتشار جرایدی چون «عدالت»، «صحبت»، «وطن دیلی» و «حرف حق» گره خورده و با توجه به روحیه وی در انتشار جراید دوزبانه یا ترکی، به نظر می‌رسد چاپ و توزیع «وطن دیلی» نیز از یادگارهای او باشد. در دایره چهره‌های مطبوعاتی مشروطه اول در آذربایجان، نام «میرزا احمـد بصیرت»، معـروف به «بصیرالعلما» و «کاتب» نیز پرتلالو است؛ هر چند به تبعیت از محمدعلی تربیت، در اغلب کتب تاریخ مشروطه و به ویژه پژوهش‌های مطبوعاتی آن دوره، از «بصیرت» بـه عنـوان یک شخصیت طرفدار استبداد یاد شده، اما واقعیت غیر از این است و محتوای «خوت» و «اتحاد ملی» بـه عنـوان جراید منتسب به وی، کاملاً رویکرد آزادیخواهانه و مشروطه طلب دارند. از سوی دیگر با وجود اینکه نام «بصیرت» در انتشار جریده «اسلامیه» و «آ ملا عمو» نیز به عنوان ناشر و مدیر در تاریخ جراید ایران، ثبت و ضبط شده، اما واقعیت این است که او نه مدیر، بلکه کاتب (خطاط) آن دو نشریه بـوده است. بدیهی است او که از معلمان نخستین مدرسه میرزا حسن رشدیه در تبریز، بانی مدرسه‌ای به نام «بصیرت» در این شهر و از معلمان مدارس شهر سلماس و از طرفداران توسـعه مـدارس بوده، نمی‌توانست مستبد و طرفدار استبداد باشد که با مظاهر تمدنی نوین از قبیل مدرسـه بـه شـدت مخالف بود و برای برکندن بنیان آن می‌کوشید. «مشهدی محمود اسکندانی» از دیگر چهره‌های کوشای معارف تبریز در دوره مشروطه است که در «مشروطه اول»، جراید «نظیمه» و «ابلاغ» را منتشر کرده است. هر چند نگاهی به محتوای نشریات منتشر شده توسط اسکندانی نشان می‌دهد که وی چندان با اصول و فنون جریده نگاری آشنایی نداشت، اما این امر چیزی از ارزش جانفشانی‌های او در راه پیروزی نهضت مشروطه خواهی و بسط معارف در ایالت آذربایجان کم نمی‌کند. مشهدی محمود اسکندانی و بردارانش، نه تنها در جبهه سیاسی و جنگی نهضت مشروطه می‌کوشیدند، بلکه چاپخانه آنها به نام «اسکندانی» بیشترین نقش را در انتشار جراید دوره مشروطه در تبریز داشت.

برادران تربیت نیز در این دوره، نقش فعالی در گسترش معارف به عنوان ضرورت آگاهی مردم از مفهوم مشروطه و آزادی داشتند، به گونه‌ای که محمدعلی تربیت در مشروطه اول، جریده تاثیر گذار و شاخص «اتحاد» را منتشر کرد و «میرزا رضا تربیت»، برادر دیگر وی نیز در این دوره، نشریه «آزاد» را برای مبارزه با دیو استبداد و ترویج آزادی و عدالت بنیان نهاد. «میرزا ابوالقاسم ضیاء العلماء» از دیگر رجال محبوب و شناخته شده تبریز در این دوره بود که پدر و برادر بزرگش از علمای بنام تبریز بودند. خود او نیز با این‌که داماد میرزا کریم آقا مجتهـد، امـام جمعه وقت این شهر بود. با این همه پا در رکاب آزادیخواهی و مشروطه داشت. او در ایـن زمـان جریده مشروطه طلب «آسلامیه» را بنیان گذاشت که بسیار تأثیر گذار بود و جای ویژه‌ای در بین جراید مشروطه اول دارد. «میرزا رضا صحاف زاده» که به دلیل بنیان گذاری مدرسه «پرورش» در تبریز در سال ۱۳۲۱ قمری/ ۱۲۸۲ شمسی بعدها با همین نام خانوادگی معروف شد، نشریه مدرس‌های «دبستان» را بنیان گذاشت که متأسفانه تاکنون نسخه‌ای از آن به دست نیامده است. او پس از اعطای مشروطه به استانبول رفت و در طب و حقوق به درجه پرفسوری رسید و در حدود سال ۱۳۴۰ شمسی در همان شهر چشم از جهان بست. در بین مدیران جراید مشروطه اول در آذربایجان، نام افرادی از شاهزادگان قاجار نیز به چشم می‌خورد. «احمد میرزا» نواده «مویدالدوله» که خود نیز عضو شورای بلدیه (شورای شهر به مفهـوم امروزی) تبریز بود، در سال ۱۲۸۷ شمسی، هفته نامه «بلدیه» را منتشر کرد. «سعید خلیل زاده سلماسی» که در ادبیات تاریخ پژوهشی دوره مشروطه از وی بـا عـنـوان «سعید سلماسی» یاد می‌شود، به مثابه یکی از نظریه پردازان نهضت مشروطه در آذربایجان، از دیگر چهره‌های سرشناس این خطه است که به رغم جوانی، کوشش بی‌وقفه‌ای برای تقویت بنیـان هـای مشروطه خواهی داشت و در این مسیر علاوه بر بنیان گذاری مطبعه «امید ترقی» در تبریز، به انتشار هفته نامه «شورای ایران» در این شهر دست زد. او همچنین در نشریات «مجاهد» تبریز و «فریاد» ارومیه قلم می‌زد. همچنین «محمود غنی زاده سلماسی» به عنوان ادیب و پژوهشگر شناخته شده سال‌های بعـد که عضوی از «رلنی‌ها» شد، در این سال‌ها از فعالان حوزه روزنامه نگاری ایالت آذربایجان بود که در کنار میرزا حبیب الله آقازاده در ارومیه، در سال ۱۳۲۶ ق/ ۱۲۸۷ ش، جریده «فریاد» را منتشر کرد. او کمتر از یک سال بعد به تبریز آمد و با جریده «انجمن» همکاری کرد. «علیقلی صفراوف» از دیگر نامداران عرصه روزنامه نگاری آذربایجان در این دوره است که با انتشار جریده فکاهی «آذربایجان» نام خود را برای همیشه تاریخ ماندگار کرد. او که از خانواده‌ای توانگر بود و در دوره ولایتعهدی محمدعلی شاه قاجار، انتشار «احتیاج» و «اقبال» را در کارنامه خود داشت، با انتشار «آذربایجان»، جا پای جلیل محمد قلی زاده در نشر «ملانصرالدین» گذاشت و‌گری خوانی‌های آن دو در کشاکش مشروطه خواهی، برای بیدار کردن مردم ایران از خواب غفلت، جای ویژه‌ای در تاریخ روزنامه نگاری ایران و منطقه دارد. در قاموس روزنامه نگاری مشروطه اول در ایالت آذربایجان، ستاره‌های درخشان دیگری چون «میرزا محمود اشرف زاده» (سردبیر آزاد)، «میرزا آقا ناله ملت» (ناشـر نـالـه ملت)، «میرزا محمـود حکاک باشی» (جریده عدالت)، «علی اکبر وکیلی چرندایی» (ناشر نخـست انجمـن) و «محمدعلی عبدالمناف زاده» (مدیر جریده ترکی شکر) نیز به چشم می‌خورد. از جامعه اقلیت‌های مذهبی آذربایجان نیز در این دوره، «رایی یوخنین موسی» از آشـوری هـا نشریه «کوخوا» را در ارومیه بنیان گذاشت که از ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۷ شمسی به مدت ۱۲ سال دوام آورد. رادیکال «مساوات»، ناگزیر از ترک در این دوره همچنین «محمدرضا شیرازی»، ناشر تهران و قرار به تبریز شد. او را پدر حیدرخان عمواغلی به صورت پنهانی به تبریز آورد. شیرازی در این شهر به سال ۱۲۸۷ شمسی، شش شماره از روزنامه جنجالی خود را با کمک عبدالرحیم خلخالی منتشر کرد. حضور شیرازی در تبریز مورد علاقه زعمای قوم نبود و ثقه الاسلام شهید در نامـه هـای خود او را به اختلاف افکنی و مشکل آفرینی متهم می‌کند. «میرزا آقا مرندی» نیز در این دوره با کمک «میرزا نورالله خـان یـکـانی» و «سعیدالممالک» (امیرحشمت بعدی)، هفته نامه «مکافات» را در سال ۱۲۸۷ شمسی در خوی منتشر کرد که بسیار مورد توجه کسروی قرار گرفت و او در تدوین کتاب‌های تاریخ مشروطه خـود استفاده فراوانی از مطالب آن کرده است. «میرزا فضل الله شیخ الاسلام زاده» نیز در مشروطه اول، اردبیل را صاحب روزنامه کرد و «برگ سبز» به عنوان ارگان انجمن ولایتی این شهر و با الگوبرداری از جریده «انجمـن» انجمـن ایـالتی تبریز، قدم به عرصه مطبوعات گذاشت. تبریز، مرکز ثقل انتشار نشریات ایالت آذربایجان در مشروطه اول بود و از مجموع ۳۴ نشریه منتشره در این سال‌ها، ۳۲ عنوان در دارالسلطنه منتشر شدند. ارومیه در این دوره پس از تبریز با دو عنوان نشریه به نام‌های «فریاد» و «کوخوا» در جایگاه دوم قرار داشت و هر یک از شهرهای خـوی (مکافات) و اردبیل (برگ سبز) با یک عنوان در رده سوم جای گرفتند. دیگر شهرها و ولایات آذربایجان در این دوره فاقد نشریه بودند. البته در همان زمان اغلب شهرهای بزرگ کشورمان نیز با جریده و جریده نگاری بیگانه بودند.

ترکیب نشریات خطه آذربایجان در مشروطه اول از نظر زبان مورد استفاده نیز جالب توجه است. در حالی که زبان ۱۵ عنوان از جراید منتشر شده در این دوره عنـوان نشریه از قبیل «آذربایجان»، «حشرات الارض»، «انجمـن»، «شـورای ایران»، «فریاد»، «مجاهد»، «مکافات» و «ناله ملت» دوزبانه، فارسی و ترکی، هستند و پنج جریده «آنا دیلی»، «آ ملا عمو»، «خیراندیش»، «شکر» و «وطن دیلی» نیز به زبان ترکی آذربایجان منتشر شـده انـد. در این دوره تنها یک نشریه به زبان آشوری (کوخوا) در این خطه منتشر شده است. البته در خصوص نشریات دوزبانه، این نکته قابل توجه است که بخش عمده این قبیل جراید را مطالبی به زبان فارسی تشکیل می‌داد و بخش اندکی از مطالب آنها به زبان ترکی، آذربایجانی و استانبولی بود. بدیهی است که درباره زبان مورد استفاده نشریاتی که هنوز نسخه‌ای از آنها یافت نشده، نمی‌توان به طور قطع اظهار نظر کرد که «اسلامیه» و «دبستان» از آن جمله هستند. همچنین اغلب جراید مشروطه اول در ایالت آذربایجان در ۴ صفحه منتشر شده‌اند (۲۰ عنـوان جریده)؛ تعداد اندکی از آن‌ها از قبیل «خیراندیش»، «عبرت»، «محک غیرت» و «وطن دیلی» نیز در ۲ صفحه به چاپ رسیده‌اند؛ «مساوات» و «آذربایجان» هشت صفحه‌ای بودند و تعداد صفحات «عدالت» بین هشت تا ۱۲ صفحه متغیر بوده است. جریده مشروطه طلب اسلامیه نیز ابتدا ۶ صفحه داشت که بعد از شماره هفتم به ۸ صفحه افزایش یافت. شماره صفحات برخی دیگر از جراید نیز متغیر بوده، به گونه‌ای که «تاله ملت» و «انجمن» در شماره‌های نخست دو صفحه‌ای منتشر شدند و تعداد صفحات اولی سپس به ۴ و دومی تا هشت بالا رفت. جریده نیم هفتگی اتحاد در ۴ صفحه منتشر می‌شد، اما شماره ۱۱ آن استثنائاً در ۸ صفحه، چاپ و توزیع شد. اغلب نشریات مشروطه اول در آذربایجان چاپ سنگی داشتند، به گونه‌ای که ۲۰ عنـوان از مجموع ۳۴ عنوان نشریه منتشر مشروطه اول در این خطه با چاپ سنگی بیرون آمدند، در مقابل ۹ عنوان چاپ سربی داشتند و سه عنوان از جمله «آذربایجان» و «حشرات الارض» نیز با هر دو چـاپ سربی و سنگی منتشر شده‌اند. با وجود اینکه نخستین دستگاه‌های چاپ وارد شده به تبریز، به عنوان نخستین شهر دارای چاپخانه ایران، در دوره فرمان‌فرمایی عباس میرزا ولیعهد، سربی بودند، اما از آنجا که رونق دستگاه چاپ سربی، بازار کاتبان و خطاطان را کساد می‌کرد، چاپ سنگی در سال‌های بعد جای چاپ سربی را گرفت و دومی تا پیروزی انقلاب مشروطه منسوخ شد. پس از پیروزی مشروطه و با توجه به اقبال مردم به کتاب و روزنامه و برتری دستگاه چاپ سربی به چاپ سنگی در چاپ سریع تـر، ایجـاد چاپخانـه‌هـای سربی در دارالسلطنه، رونق دوباره‌ای یافت و چاپخانه‌های سربی از قبیل «ناموس» میرزا آقا بلوری، «اسکندانی»، «خلیفه‌گری» و مطبعه میسیون آمریکایی به چاپ کتب و جراید مشغول شدند.

بررسی جراید منتشر شده آذربایجان در مشروطه اول حاکی است که در این بازه زمانی، دو عنوان نشریه در چاپخانه «ناموس»، ۶ عنوان در چاپخانه «اسکندانی»، یک عنوان در چاپخانه «امید»، سه عنوان در چاپخانه «امید ترقی»، یک عنوان در چاپخانه «ادب» خـوی، یک عنـوان در «چاپخانه خلیفه‌گری آذربایجان» در تبریز، یک عنوان در چاپخانه «اتحاد»، یک عنوان در چاپخانه «اتحادیه» اردبیل و دو عنوان در «مطبعه میسیون آمریکایی» در ارومیه منتشر شده‌اند و چاپخانه مورد استفاده نشریاتی از قبیل دبستان، شکر، عبرت، عدالت، محک غیرت، ناله ملت، مصباح، آنا دیلی، وطن دیلی، آ ملا عمو، اتحاد ملی، اسلامیه (هم مشروطه خواه و هم مستبد)، اخوت، امید، بلدیه و خیراندیش نامعلوم است. البته با توجه به اینکه چاپ هر یک از این نشریات، سربی یا سنگی بوده باشد، می‌توان احتمال داد که در کدام یک از چاپخانه‌های تبریز منتشر شده‌اند، اما گردانندگان آن‌ها به عللی ترجیح داده‌اند که محل چاپ آن‌ها را در روزنامه درج نکنند. شاید هم روال مألوف پنهان‌کاری ناشی از ترس از خفقان و آزار و اذیت‌های بعدی به چاپخانه داران، مانع از درج نام مطبعه در جراید آن دوره شده است. میرزا آقا بلوری، مشهدی محمدعلی مطبعه چی (حقایقی بعدی)، خانواده اسکندانی و سعید سلماسی از جمله نام‌های آشنای این دوره از تاریخ آذربایجان در حوزه چاپ و نشر هستند که تمام هست و نیست خود را به امید رونق معارف به پای چاپ و چاپخانه ریخته‌اند. آنچه از بررسی نوع چاپ جراید این دوره برمی آید، این است که اسکندانی‌ها هم چاپ سربی و هم سنگی را توأمان داشته‌اند، به گونه‌ای که تصاویر جریده فکاهی آذربایجان در این چاپخانه، چاپ سنگی می‌خورد و از آن سوی نیز نشریه مجاهد با چاپ سربی در این مطبعه منتشر می‌شد. ترکیب جراید آذربایجان در مشروطه اول از نظر فاصله زمانی انتشار آن‌ها نیز حائز توجـه اسـت. در این دوره هیچ نشریه روزانه‌ای در این خطه منتشر نشده و در حالی که فاصله زمانی انتشار ۱۷ عنوان جریده آذربایجان در آن مقطع زمانی، هفتگی بود، نشریاتی از قبیل انجمن، مجاهد، ناله ملت تا سه شماره در هفته منتشر شده‌اند. همچنین بازه زمانی انتشار جرایدی چـون اتحـاد، برگ سبز، بلدیه، عدالت و مصباح، ۲ شماره در هفته اعلام شده بود و نشریاتی از قبیل خیراندیش و کوخـواء دوهفته نامه محسوب می‌شدند. فاصله زمانی انتشار نشریاتی همچون آنا دیلی، آمـلا عمـو، دبستان، محک غیرت و وطن دیلی نیز نامشخص است. فاصله انتشار ناله ملت از سه شماره در هفته تا یک شماره در هر پنج شش روز متغیر بود. تعداد شماره‌های منتشر شده یا موجود نشریات آذربایجان در مشروطه اول نیز متغیر است و در شرایطی که به نظر می‌رسد جرایدی چون آنا دیلی، خیراندیش، عبرت، محک غیرت، مصباح و وطـن دیلی تنها یک شماره دارند، شکر، ابلاغ، اتحاد ملی، اسلامیه (مستبد)، اخوت، بلدیه، دبستان و نظمیه کمتر از ۵ شماره منتشر شده‌اند. همچنین آزاد، برگ سبز، شورای ایران و مساوات نیز نشریاتی با شماره‌های منتشر شده کمتر از ۱۰ تا هستند. در مقابل جرایدی از قبیـل أمـلا عمـو، اسلامیه (مشروطه خواه)، حشرت الارض، و مکافات نیز کمتر از ۲۰ شماره بوده‌اند و نام نشریاتی مانند اتحـاد، امید، فریاد و مجاهد در فهرست کمتر از ۳۰ تایی‌ها به چشم می‌خورد. در این میان، جرایدی چـون عدالت ۴۷ شماره و ناله ملت ۴۴ شماره، کمتر از ۵۰ شماره چاپ خورده‌اند. جریده انجمن نیز با ۲۵۴ شماره، رکوردار جراید آذربایجان نه تنها در این دوره، بلکه کل دوران مشروطه محسوب می‌شود. از مجموع ۳۴ عنوان نشریه مشروطه اول در خطه آذربایجان نیـز ۱۱ عنوان در سال ۱۲۸۵ شمسی/ ۱۳۲۴ ق، ۶ عنوان در سال ۱۲۸۶ ش/ ۱۳۲۵ ق، ۱۱ عنوان در سال ۱۲۸۷ ش/ ۱۳۲۶ ق و یک عنوان (وطن دیلی) در سال ۱۲۸۸ ش/ ۱۳۲۷ ق منتشر شده‌اند. البته این بدان معنا نیست که در سال ۱۲۸۸ شمسی تنها یک نشریه در آذربایجان منتشر شده، بلکه نشریاتی مانند انجمـن و کوخـوا که از سال ۱۲۸۵ ش شروع به انتشار کرده بودند، در سال ۱۲۸۸ شمسی نیز چاپشان ادامـه داشـت. جریده عدالت نیز که در سال ۱۲۸۷ ش قدم به دایره مطبوعات گذاشته بود، همین وضع را داشت. طیف شمارگان نشریات مورد بررسی در این مجلـد نیز بسیار گسترده است. در حالی که شمارگان «انجمن» را در منابع مختلف تا پنج هزار ذکر کرده‌اند، «حشرات الارض» در سـه هـزار نسخه چاپ و توزیع می‌شد و شمارگان هفته نامه «فریاد» ارومیه نیز حدود ۹۰۰ نسخه بود. از مطلبی گلایه‌آمیز که در یکی از شماره‌های «فریاد» منتشر و در این کتاب نیز آورده شـده اسـت، چنین مستفاد می‌شود که گردانندگان نشریات معتبر به دلیل مقرون به صرفه نبودن انتشار جراید با شمارگان کمتر از یک هزار نسخه، نشریاتشان را با تیراژهایی در این حدود چاپ و توزیع می‌کردند. بر این اساس به نظر می‌رسد که شمارگان جراید معتبر و پرمخاطب آذربایجان در مشروطه اول از قبیل عدالت، ناله ملت، آزاد، اسلامیه (مشروطه خواه)، شورای ایران، مساوات، مجاهـد، اتحـاد، اخـوت و ... کمی بیشتر یا کمتر از یک هزار نسخه بوده باشد. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که «انجمن» نخستین جریده منتشر شده پس از اعطای مشروطه محسوب می‌شود، که به دور از هر گونه سانسور مرکز و بدون اخذ مجوز از وزارت انطباعات به چاپ رسیده است. همچنین باید دانست که مغازه‌های مجدالملک که با عناوین دیگری چون خیابان مجیدیه و مجیدالملک نیز در اسناد و جراید آن دوره از آن یاد شده، پاتوق اصـلى استقرار کتابفروشی‌های تبریز و دفتر جراید و چاپخانه‌های این شهر در دوره مشروطه بود. خیابان مجیدیه در شمال کوچه حرمخانه قرار داشت که در دو سوی آن مغازه‌های دو طبقه به هم پیوسته‌ای ساخته شده بود. مغازه‌های مجدالملک در آن زمان محل مراجعه روشنفکران، اعیان و ثروتمندان دارالسلطنه قاجار و مرکز فروش کالاهای لوکس بود. این محل در جنگ‌های ۱۱ ماهـه مشروطه خواهان با مستبدان و لشکریان دولتی در سال ۱۲۸۸ شمسی تخریب و چپاول شـد، اما پس از آن بـار دیگر بازسازی شد و رونق خود را از سر گرفت. به نظر می‌رسد با افتتاح ساختمان‌های بلوک «پاساژ» در دهه ۱۲۹۰ شمسی در ضلع شمالی خیابان امام خمینی، مغازه‌های مجدالملک از رونق اولیـه افـتـاد و رو به خرابی نهاد. خرابه‌های آن تا اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی نیز پابرجا بود. کتابفروشی‌ها «تربیت» و «وطن» و نیز دفتر شرکت‌های بازرگانی خارجی مستقر در تبریز از قبیل «سینگلر» انگلستان در آنجا قرار داشت. البته غیر از جرایدی که توصیف شد، اسامی جرایدی مانند «ستاره سحری» و «شفق» نیز در برخی منابع و پژوهش‌های تاریخ مطبوعـات به چشم می‌خورد که دانسته‌ها و یافته‌ها درباره مشخصات شناسنامه ایشان ناچیز و مبهم است. از این دو جریده، اولی در تبریز منتشر می‌شد و دومی نیز چاپ خوی بود.
 
محمد عزیزی راد، روزنامه نگار و  پژوهشگر تاریخ معاصر


منتشر شده در شماره سوم ماهنامه نصر آذربایجان
نسخه دیجیتال دومین شماره ماهنامه نصر آذربایجان به دنبال استقبال مخاطبان به عنوان اولین ماهنامه گویای ایران در دسترس عموم قرار گرفته است. برای مشاهده نسخه دیجیتال و مطالعه مطالب این ماهنامه این لینک را کلیک کرده و ورق بزنید.

انتهای پیام/