نتایج نهایی چهاردهمین دورة انتخابات ریاست جمهوری و رفتار انتخاباتی مردم را میتوان بر مبنای چند رویکرد سیاسی، جغرافیایی، و جامعه شناختی و اقتصاد سیاسی تحلیل و ارزیابی نمود. طبعاً تاکید بر رهیافت واحد برای تحلیل چنین پدیده سیاسی ملی و مهم چندان منطقی و رهگشا نخواهد بود. در این چارچوب و بر مبنای رویکردی ترکیبی به اختصار بنیان‌های جهت دهی رفتار پراکندگی آرای انتخابات بررسی می‌گردد؛
در رویکرد سیاسی، پراکنش آرا بر مبنای نقش مولفه هایی مانند میزان تاثیرگذاری جناحها، احزاب و نقش شخصیتهای سیاسی و نیز تاثیر الگوی رقابت انتخاباتی بر رفتار و گرایش انتخاباتی شهروندان تحلیل می‌گردد. در رویکرد جغرافیایی، تاثیر همجواری سرزمینی، نقش ویژگیهای محیطی و ژئوپلتییکی، موقعیت مرزی یا مرکزی بر رفتار انتخاباتی شهروندان مورد توجه است و در رویکرد جامعه شناختی، نقش متغیرهایی مانند قومیت و مذهب و ویژگی های هویتی بر رفتار انتخاباتی تحلیل می‌گردد. در رهیافت اقتصاد سیاسی، تاثیر عواملی مانند شاخصهای رفاهی، الگوی توسعه ملی، و نابرابریهای اقتصادی در مناطق بررسی میشود. در این یادداشت کوتاه با توجه به این رهیافت‌های تحلیلی، به اختصار به نکاتی در تحلیل الگوی پراکنش آرای انتخاباتی استان‌ها و مناطق کشور پرداخته میشود؛ قبل از ورود به تحلیل در جدول زیر میزان مشارکت استان‌ها در دور اول و دوم و نیز توزیع و پراکندگی آرای انتخاباتی دو کاندید در مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری ارائه میشود. در این جدول ردیف‌های به رنگ آبی بیانگر رای اکثریت مردم استان به مسعود پزشکیان، ردیف‌های به رنگ نارنجی نشانگر رای اکثریت مردم استان به سعید جلیلی و ردیف‌های رنگ زرد نشانگر رای تقریباً بینابین دو کاندید در این استان‌ها می‌باشد.
جدول؛ میزان مشارکت استان ها و پراکندگی آرای انتخاباتی در مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری 1403
| |
میزان مشارکت استان |
پزشکیان |
جلیلی |
| استان |
مجموع آرا
(دور دوم) |
درصد مشارکت |
تعداد رای |
درصد آرا |
تعداد رای |
درصد آرا |
| دور دوم |
دور اول |
| آذربایجان شرقی |
1979110 |
62.22 |
44 |
1672193 |
84.49 |
291559 |
14.73 |
| آذربایجان غربی |
1318839 |
51.3 |
40 |
1114943 |
84.5 |
191318 |
14.5 |
| اردبیل |
681186 |
65.5 |
48.8 |
556134 |
85 |
110731 |
15 |
| اصفهان |
1832824 |
48.56 |
41 |
702975 |
38 |
1080923 |
58.97 |
| البرز |
855924 |
48.8 |
40.3 |
480282 |
56.11 |
357838 |
41.80 |
| ایلام |
271372 |
56.78 |
47 |
180004 |
66.33 |
84875 |
31.27 |
| بوشهر |
460039 |
57.12 |
46.5 |
219830 |
47.78 |
228071 |
49.57 |
| تهران |
4064106 |
39.7 |
33 |
2196357 |
54 |
1773863 |
43.64 |
| زنجان |
488752 |
57 |
46 |
296087 |
60.58 |
184777 |
37.80 |
| چهارمحال بختیاری |
378404 |
47.9 |
40 |
185178 |
48.93 |
187359 |
49.51 |
| خراسان جنوبی |
427780 |
70.08 |
64.15 |
136738 |
31.96 |
284262 |
66.45 |
| خراسان رضوی |
2833769 |
57.98 |
49.39 |
1080675 |
38.13 |
1696006 |
59.84 |
| خراسان شمالی |
380612 |
53.4 |
45 |
183487 |
48.20 |
189383 |
49.75 |
| خوزستان |
1569413 |
40.70 |
29.6 |
714550 |
45.52 |
813201 |
51.81 |
| سمنان |
297456 |
55.64 |
49.11 |
110860 |
37.26 |
177577 |
59.7 |
| سیستان و بلوچستان |
968371 |
51 |
40 |
654639 |
67.6 |
299651 |
31 |
| فارس |
1775802 |
48 |
36.3 |
883813 |
49.79 |
856567 |
48.2 |
| قزوین |
492270 |
51.32 |
42.8 |
258006 |
52.41 |
224455 |
45.59 |
| قم |
548402 |
64.38 |
56.2 |
164905 |
30 |
369862 |
67.44 |
| کردستان |
374515 |
29.24 |
23 |
284095 |
75.85 |
76217 |
20.35 |
| کرمان |
1276092 |
55 |
46 |
479249 |
37.55 |
773591 |
60.62 |
| کرمانشاه |
688496 |
42 |
31.5 |
477762 |
69.39 |
193870 |
28 |
| کهکیلویه و بویراحمد |
379071 |
64.7 |
49.3 |
174528 |
46 |
200063 |
52.77 |
| گلستان |
725355 |
50.55 |
41.16 |
416682 |
57.44 |
295348 |
40.71 |
| گیلان |
882924 |
43.9 |
32.6 |
555490 |
62.91 |
311551 |
35.28 |
| لرستان |
735030 |
47 |
36 |
359496 |
48.90 |
362745 |
49.35 |
| مازندران |
1297634 |
52.19 |
42.3 |
667324 |
51.43 |
601185 |
46.33 |
| مرکزی |
558952 |
48.8 |
39.9 |
228033 |
40.79 |
317776 |
56.85 |
| هرمزگان |
666775 |
52.09 |
57 |
306995 |
46 |
345274 |
51.78 |
| همدان |
711235 |
48 |
39 |
339496 |
47.73 |
356438 |
50.11 |
| یزد |
521236 |
69.44 |
58.18 |
253750 |
48.68 |
256690 |
49.24 |
بر مبنای نقشههای پراکندگی آرا و مستندات آماری جدول فوق و بهرهگیری از رهیافت‌های تحلیلی یاد شده، به اختصار نکاتی در تحلیل انتخابات 1403 اشاره می‌گردد.
رویکرد جامعه شناختی؛ شاید مهمترین وجه تمایز انتخابات ریاست جمهوری 1403 با 13 دوره از انتخابات گذشته به پایگاه اجتماعی رای متمایز رئیس جمهور منتخب بر می‌گردد. هر چند تحلیلهای متعارضی در خصوص پایگاه قومی آرای منتخب این دوره ارائه میشود، ولی واقعیت این است که میانگین رای پزشکیان در آذربایجان و مناطق ترکنشین کاملاً متفاوت از مناطق مرکزی و شرق کشور می باشد. هر چند در دوره‌های گذشته نیز در رقابت کاندیدهای اصلاحطلبان و اصولگرایان بسته به فضای سیاسی، آرای اکثریت مردم این منطقه همچون دیگر مناطق بوده است؛ مثلاً آرای خاتمی و روحانی در اکثریت و در میانگین کشوری بوده و یا میزان رای مرحوم رئیسی نسبت به همتی در اکثریت قرار داشته است، ولی در دو مقطع یعنی 1384 و انتخابات 1403، الگوی رفتار انتخاباتی مردم منطقه کاملاً متمایز از مردم دیگر مناطق کشور بوده است. در سال 1384، مهرعلیزاده در مناطق آذربایجان رای اول را به دست آورد. ولی در 3 استان در انتخابات 1403، فاصلة رای پزشکیان به عنوان یک آذربایجانی با رای جلیلی به بیش از 5.5 برابر (85 درصد در برابر 15 درصد) رسید. در این انتخابات مجموع آرای پزشکیان در چهار استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان به 3.638.429 رای رسید که برابر با 22.2 درصد از کل آرای پزشکیان در سطح کشور می‌باشد. میانگین آرای رئیس جمهور منتخب در سه استان یاد شده نخست، 85 درصد و همراه با زنجان برابر با 78.91 درصد و دارای فاصله زیاد با دیگر مناطق است. چنین آرایی بیانگر رای قومیتی قابل توجه پزشکیان در آذربایجان می‌باشد.
البته قومیتی بودن رای ایشان صرفاً به خاطر ترک یا آذربایجانی بودن صرف پزشکیان نیست. دلیل مهم این مساله علاوه بر چنین ویژگی در بین بخشی از مردم منطقه، به گفتمان فکری و ادبیات سیاسی و مواضع پزشکیان در خصوص مسائل و مطالبات اقوام و مردم آذربایجان بر می‌گردد که موجب همنوایی دغدغههای مردم منطقه نسبت به رویکرد ایشان گردید. به طور مطمئن در غیاب چنین همسویی فکری و چنین رویکردی، آرای پزشکیان افزایش خیرهکنندهای در این منطقه پیدا نمیکرد. البته برخلاف انتخابات دوره‌های قبل مجلس و ریاست جمهوری، مشارکت فعال و بسیج گسترده مدنی و سیاسی تشکلها و فعالان هویتگرا در آذربایجان تاثیر قابل توجهی در شکلگیری فضای مشارکتجویانه ایفا نمود.
در همین چارچوب و مبتنی بر این گفتمان و منطق است که علاوه بر مناطق آذربایجان، میانگین درصد آرای پزشکیان در دیگر مناطق قومی نیز مانند کردستان، بلوچستان، ایلام و کرمانشاه در میان شرکتکنندگان این استان‌ها برابر با 75 درصد میباشدکه 25 درصد بیشتر از میانگین کشوری بوده است و تعداد آرای کل این مناطق نیز برابر با 5239443 بوده که در مجموع 36.3 درصد از کل آرای پزشکیان را شامل میشود. علاوه بر این، اکثریت آرای اهل سنت در بلوچستان، گرگان، خراسان شمالی و مناطق کردنشین و نیز قشقاییها و ترکمنها به پزشکیان بوده است. مهمترین زمینه چنین استقبالی از مواضع ایشان، به تاکید بر کثرت‌گرایی، پذیرش واقعیت متکثر جامعه ایرانی و رویکرد این کاندید در ضرورت رفع برخی تبعیضها در خصوص مسائل قومی و مذهبی مانند حضور اقوام و اهل سنت در نظام مدیریتی و یا بهرهمندی عادلانه از منابع کشور مرتبط می‌باشد. همچنین تاکید بر رفع هرگونه محدودیتهای ناروا و تاکید بر غیر امنیتیسازی مسائل و مطالبات اقوام و اهل سنت از دلایل گرایش به پزشکیان و افزایش قابل توجه میزان مشارکت در میان اقوام و اهل سنت بوده است.
همچنین از رویکرد جامعه شناختی و هویتی، از یک سو سعید جلیلی در مناطقی اکثریت آرا را کسب کرده که دارای جمعیت نسبتاً یکدست بوده و مانند مشهد، کرمان، سمنان، یزد و اصفهان به عنوان مناطق متکثر قومی و مذهبی شناخته نمیشود و از سوی دیگر بیشتر استانهایی که آرای دو کاندید تقریباً برابر می‌باشد، استانهایی هستند که آراء انتخاباتی تحت تاثیر ترکیب جمعیتی و مذهبی دوگانه و یا چندگانه قرار گرفته است. مثلا الگوی رفتار انتخاباتی و تاثیر آرای قشقاییها در استان فارس، ترکمنها در گلستان و خراسان شمالی و یا ترکها در تهران و گیلان، لرها و ترکها در چهارمحال بختیاری، و عربها در خوزستان و نیز مهاجرین و اهل سنت در هرمزگان موجب تعدیل و توزیع نسبتاً برابر آرا بین دو کاندید شده است. فقط آرای قم بنا به دلایل مذهبی و سیاسی متفاوت با چنین استانهایی می‌باشد. نقشه زیر بیانگر هم تاثیر نقش متغیر قومیت و مذهب در پراکنش و توزیع آرای پزشکیان می‌باشد. بر حسب راهنمای سمت راست نقشه، درصدهای پایین رای به رئیسجمهور منتخب در مناطقی بوده که رقیب وی سعید جلیلی بیشترین آرا را کسب کرده است.
پراکندگی و میزان آرای پزشکیان در دور دوم انتخابات 1403
رهیافت جغرافیایی؛ در چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، تاثیر همجواری سرزمینی و منطقهای بر الگوی رفتار انتخاباتی مردم استان‌های مختلف کاملاً آشکار می‌باشد. از این منظر در شمال غرب کشور، 4 استان آذربایجان رفتار انتخاباتی کاملًا همسانی داشتهاند. همچنین الگوی رفتار انتخاباتی مردم در دو منطقه غرب کشور (کردستان، ایلام، کرمانشاه) و نیز شمال کشور (گیلان، مازندران و گرگان) که از غرب و شمال متصل به شمال غرب می‌باشد، تاثیر واقعیت همجواری جغرافیایی را بر نتایج انتخابات نشان میدهد. نقشهها به صراحت بیانگر تاثیر چنین متغیری می‌باشد و آرای همسانی را در این سه منطقه جغرافیایی (شمال غرب، شمال و غرب) به لحاظ گرایش سیاسی اکثریت رای دهندگان نشان میدهد. همچنین از رویکرد تاثیر همجواری سرزمینی و اقلیمی، بیشترین آرای سعید جلیلی نیز از مناطق مرکزی، شرقی و استانهایی مانند خراسان رضوی، خراسان جنوبی، اصفهان، سمنان، قم، یزد و کرمان بوده که دارای مختصات جغرافیایی و نیز ترکیب جمعیتی تقریباً یکدست می‌باشد.
نقشه زیر نیز میزان مشارکت و پراکندگی آرای انتخاباتی در مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری 1403 را نشان میدهد که بر مبنای تعداد و درصد آرای دو کاندید، استان‌ها به سه طیف استانهایی که پزشکیان حائز اکثریت آرا شده، استانهایی که جلیلی حائز اکثریت آرا شده و استانهایی که دو کاندید رای نسبتاً برابری کسب کردهاند، تفکیک شده است. نتایج و مختصات این نقشهها، تا حدزیادی با یافته‌ها و تحلیلهای چند رهیافت مدنظر در این یادداشت منطبق می‌باشد.
نقشه میزان مشارکت و درصد آرای دو کاندید در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری 1403
از رویکرد سیاسی، رقابت نفسگیر دو گفتمان و جریان سیاسی در رقابت انتخاباتی و نیز تاثیر و نقشآفرینی رسانهها، احزاب و شخصیتهای سیاسی اصلاحطلب مانند خاتمی و ظریف در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری، تاثیر تعیینکنندهای بر افزایش مشارکت از 39 به 49 درصد را نشان میدهد. دو قطبی شدن فضای سیاسی موجب نگرانی حامیان دو جناح و ترغیب به مشارکت بیشتر و بازگشت بخشی از شهروندان قهر کرده از صندوق رای گردید. با این وجود ارزیابی نقش و تاثیر جریانها و احزاب سیاسی مانند جبهه اصلاحات و جریان اصولگرایی نیاز به تحلیل بیشتری دارد. زیرا رفتار انتخاباتی مردم در این دور از انتخابات در مواجه با دو جبهه سیاسی کاملاً متفاوت با دوره‌های قبل می‌باشد. به این معنی که در دوره‌های پیشین، گرایشهای سیاسی کلان شهرها و یا شهرهای بزرگ در مناطق پیرامونی و مناطق مرکزی و یا مناطق شرقی و غربی شباهت قابل توجهی به همدیگر داشت و تمایز معنیداری را نشان نمیداد. مثلاً میزان مشارکت و نیز درصد آرای کاندیدی اصلاحطلبان در مناطقی مانند تبریز، زاهدان، سنندج و اهواز همچون اصفهان، مشهد، سمنان و تهران از یک منطق نسبتاً واحدی تبعیت میکرد. بر این مبنا میزان مشارکت مردم و درصد رای آقای روحانی در تمام این مناطق در هر دو انتخابات 1392 و 1396 متاثر از گفتمان و راهبرد جریان اصلاح طلب و در میانگین کشوری بود و یا رای مرحوم رئیسی در انتخابات 1400 در برابر رای کاندیدهای رقیب تقریباً در میانگین کشور و متاثر از راهبرد اصولگرایان بوده است، ولی در انتخابات زود هنگام 1403 رای کلان شهرها و استان‌های مناطق مرکزی و پیرامونی دو الگوی متمایز را نشان میدهد. مثلا برخلاف دوره‌های پیشین، در این انتخابات در شهرهایی مانند تهران، شیراز، یزد و قزوین، پزشکیان و جلیلی رقابت تنگاتنگی داشتند و میزان مشارکت نیز پایین و یا در حد میانگین کشوری بوده است. امّا بر خلاف چنین شهرهای مرکزی، میزان رای مردم تبریز و سنندج به پزشکیان چند برابر و یا در زاهدان بیش از 2 برابر بوده است. نقشههای توزیع آرای انتخاباتی فوق بیانگر چنین پدیده جدید و متمایزی در رفتار انتخاباتی مردم مناطق مختلف کشور به ویژه در استان‌ها و کلان شهرها می‌باشد.
رهیافت اقتصاد سیاسی؛ الگوی توسعه ملی کشور در 100 سال اخیر، الگویی نامتوازن بوده و زمینه توسعه نامتوازن و نامتعادل مناطق را ایجاد و موجب شکلگیری وضعیت «مرکز-پیرامون» شده است. بر این مبنا تکوین استان‌های برخوردار و استان‌های محروم، محصول واقعیت تلخ اقتصاد سیاسی مبتنی بر الگوی توسعه نامتوازن در کشور می‌باشد. بر این مبنا بیشترین رای رئیسجمهور منتخب در مناطق مرزی و مناطق محروم شکل گرفت. دلیل مهم چنین رفتار انتخاباتی به ویژگیهای مشترک توسعه نیافتگی، عقب ماندگی زیرساختها و محرومیت مناطق مرزی و پیرامونی کشور در شاخصهای رفاهی بر می‌گردد و تاکید پزشکیان بر توزیع برابر و عادلانه منابع، توسعه متوازن و مواضع عدالت‌خواهانه وی برای رفع تبعیض در کشور تاثیر معینی بر رفتار انتخاباتی رای دهندگان در مناطق محروم و توسعه نیافته داشته است.
همچنین در دور دوم انتخابات 1403، فاصله رفتار و گرایشهای انتخاباتی کلان شهرها، شهرهای متوسط و حتی روستاهای مناطق به حداقل رسید و شباهت قابل توجهی به همدیگر پیدا نمود. مثلاً روستاها و شهرهای آذربایجان و اصفهان همسویی معینی به همدیگر پیدا کردند که چنین پدیدهای بیانگر شکلگیری روح جمعی فراطبقاتی و فراجناحی در میان مردمان مناطق مختلف کشور و متاثر از اقتصاد سیاسی منطقهای بود و بیشتر در چارچوب شاخصهای رفاهی، ملاحظات و منافع منطقهای و محلی قابل تحلیل می‌باشد.
شاید بتوان نقشه رتبه بندی محرومیت استان‌ها را گویاترین بیان ممکن در پیوند شاخص های رفاهی و توسعه ای با نقشه سیاسی پراکندگی آراء مناطق کشور دانست. نقشه و جدول محرومیت حاکی از آن است که بیشترین رای به رئیس جمهور منتخب از مناطق محروم و مرزی بوده است و اگر کرمان، خراسان جنوبی و هرمزگان را نادیده بگیریم، انطباق قابل توجهی بین نقشه محرومیت و نقشه سیاسی پراکندگی آرا در دو دوره انتخابات ریاست جمهوری 1403 وجود دارد.
میرقاسم بنی هاشمی
انتهای پیام/