مروری بر مطبوعات نهضت آزادیستان شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی در سال۱۲۹۷ هجری قمری مطابق با ۱۲۵۸ هجری شمسی و برابر با ۱۸۸۰ میلادی در خامنه از توابع شهرستان شبستر به دنیا آمد. پدرش حاجی عبدالحمید در پتروفسک از شهر‌های قفقاز به تجارت اشتغال داشت. 
محمد تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود گذراند. سپس به پتروفسک رفت و در تجارتخانه پدرش به کار پرداخت. او مدتی بعد به ایران بازگشت و در تبریز به تحصیل علوم دینی روی آورد و فقه و اصول را از حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی فراگرفت. محمد تنها به فراگیری فقه و اصول قناعت نمی‌کردند و ریاضیات و حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات را نیزآموخت و در اندک مدتی به مدارج علمی نایل شد و در مدرسه طالبیه تبریز به تدریس پرداخت. 

 

خیابانی در سال ۱۳۲۵ ق با دختر آیت الله سید حسین پیشنماز خامنه‌ای ( جد بزرگوار مقام معظم رهبری ) که به زهد و تقوا در تبریز بسیار معروف و پیشنماز مسجد جامع بود ازدواج نمود و پس از وفات‌ایشان، قریب به چهارسال امامت جماعت مساجد "جامع" و " کریم خان " تبریز را عهده دار بود. 
پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی که اداره امور در تبریز مختل شد، انجمن ایالتی تبریز برای بسامان کردن امور بر پا شد که خیابانی از منتخبان آن بود.
 

در همین ایام شیخ محمد از طرف انجمن مذکور و برای مذاکره و جلوگیری از خونریزی، همراه عده‌ای به محل اقامت عین الدوله قاجار  اعزام شد.
پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم، خیابانی به نمایندگی مجلس انتخاب شد. در پی التیماتوم روسیه به دولت ایران در سال 1329 ق ، وی در مخالفت با آن در مجلس سخنرانی کرد و پس از آنکه دولت صمصام السلطنه اولتیماتوم را پذیرفت و مجلس را بست، به مخالفت خود ادامه داد و در پی دستگیری نمایندگان مخالف، راهی قفقاز شد و چندی را در پتروفسک گذراند.
خیابانی پس از مدتی به تبریز بازگشت ولی به سبب آنکه تبریز در اشغال روس‌ها بود و فعالیت سیاسی امکان نداشت، به تجارت روی آورد. در سال 1335 ق روزنامه تجدد توسط شیخ محمد خیابانی در تبریز منتشر شد. 
پس از انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ در دولت وثوق الدوله که احساسات عمومی و ملی بر ضد این قرارداد برانگیخته شده بود، هواداران خیابانی در رجب ۱۳۳۸ برابر با فروردین ۱۲۹۹ در تبریز قیام کردند. پس از آن خیابانی در نطق‌های روزانه خود اصول کلی و اهداف قیام را برای هواخواهان خود بازگو می‌نمود. خیابانی در طول عمر شش ماهه نهضت و چندین بار در ضمن سخنرانی‌های خود در مقابل هزاران نفر با صدای رسا اعلام کرده بود: " هدف قیام ما عظمت ایران است و آذربایجان جزء لاینفک ایران و ایران جزء لایتجزای آذربایجان است " او همواره بر استقلال قیام از قوای بیگانه تأکید داشت و استمداد از نیرو‌های خارجی را به شدت نفی می‌کرد. 
 

با انتخاب مخبرالسلطنه به‌عنوان والی تبریز، او مامور سرکوب قیام شده به تبریز آمد، چند روز پس از استقرار والی جدید در تبریز، به دلیل یورش قزاق‌ها به خانه خیابانی، او ناچار شد از راه پشت بام خود را به کوچه رسانده و به خانه همسایه و دوستش حاج شیخ حسنعلی میانجی پناه برد، روز بعد ( روز ۲۲ شهریور ماه ۱۲۹۹ ) قزاق‌ها در جستجوی او به خانه حاج شیخ هجوم آورده و شیخ محمد خیابانی را در زیرزمین این خانه به شهادت رساندند و آنگاه پیکر بی‌جان و خون آلود او از خانه بیرون آورده را به عالی قاپو و نزد مخبرالسلطنه بردند. پس از کشته شدن خیابانی، خانواده‌اش به تهران مهاجرت کردند و پیکرش را که بطور موقت در گورستان امامزاده سید حمزه تبریز دفن شده بود در سال ۱۳۵۱ به تهران منتقل و در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند. 
انتشار روزنامه تجدد و مجله آزادیستان در زمان قیام شیخ محمد خیابانی از جمله تأثیر گذارترین اقدامات او در عرصه مطبوعات ایران محسوب می‌شود. روزنامه وزین تجدد، ناشر‌اندیشه‌های سیاسی واجتماعی خیابانی در سال ۱۳۳۵ ه. ق برابر۱۹۱۷ میلادی شروع به فعالیت می‌کند. اولین شماره‌ی آن تاریخ دوشنبه ۱۶جمادی الثانی ۱۳۳۵ ه. ق برابر ۱۹‌ آوریل ۱۹۱۷ را برپیشانی دارد. این روزنامه تا ۲۴ ذیحجه ۱۳۳۸ هفته‌ای دو بار وگاهی یک بار منتشر می‌گردد. در این مدت جمعا ۲۰۲ شماره انتشار یافته است. از شماره یک تا ۵۸ آن به مدیریت فیوضات و سردبیری ابوالفتوح علوی خلخالی واز شماره ۵۹تا ۸۶ به مدیریت و سردبیری میرزا تقی خان رفعت وبقیه به مدیریت و مسئولیت مستقیم شیخ محمد خیابانی منتشر گردیده است.
اداره‌ روزنامه قبلاً در مدرسه دولتی فیوضات قرار داشت، سپس محل اداره روزنامه به خیابان مجیدیه انتقال یافت و آخرین محل اداره آن در بازارچه صفی قرار داشت و شماره تلفنش ۱۷۱ بوده است. خط مشی این روزنامه در سرمقاله‌ اولین شماره‌اش چنین آمده است: "روزنامه اساسا" طرفدار استقلال وآزادی مملکت و ملت است وفقط در همین موضوع اعمال فکر واجاله قلم خواهد کرد و بالتبع از مطالب مهمه ومربوط به مسلک خود نیز بحث می‌کند، تا شاید به حول الله بتواند از عهده‌ی این وظیفه گرانباری که متعهد انجام آن شده به خوبی برآید و بی‌غرض و بی طرف در گوشه‌ای نشسته و آنچه را که حق می‌داند بشنود و بشنواند و بگوید و بفهماند. " ترجمه‌ خلاصه گفتار‌های خیابانی و مرام و خواسته‌های آزادیخواهان آذربایجان در این روزنامه منعکس می‌شد.
مجله آزادیستان نشریه ی ادبی وفرهنگی ای بود که به سردبیری تقی رفعت در تبریز انتشار می یافت . مجله آزادیستان شماره اول آن در 15خرداد 1299 ش برابر رمضان 1338 ه. ق و 1920 میلادی انتشار یافت . مجله آزادیستان در 15 هرماه در سیزده صفحه به قطع خشتی کوچک در چاپخانه سربی فاروس طبع و توزیع می شد.
انتشار مجله آزادیستان مورد استقبال دیگر محافل فرهنگی مترقی وآزاد اندیشان نیز قرار گرفت وخبر تولد آن به عنوان یک خبر مهم فرهنگی در اغلب روزنامه های آن عصر از قبیل روزنامه تجدد ( تبریز) ، صدای تهران ، رعد، رهنما، گلشن( منتشره در تهران) ، تازه بهار مشهد، ادب، گل زرد وفرهنگ رشت ودر روزنامه های اصفهان وشیراز درج گردید.
آزادیستان بیشتر یک مجله ادبی بود وبه منظور رواج تجدد در ادبیات ونشر فرهنگ انقلابی ومترقی منتشر می شد. سردبیر وصاحب امتیاز آن میزا تقی خان رفعت قبلا مدتی سردبیری روزنامه ی تجدد را به عهده داشت وسخنرانی ها ی خیابانی را ترجمه، تلخیص ودراین روزنامه چاپ می کرد وخودش نیز با نام های مستعار در آن مطلب می نوشت. مجله آزادیستان تنها سه شماره انتشار یافت . شماره چهارم آن که تاریخ 21 شهریور را داشت ، زیر چاپ بود که قیام آزادیستان به خون نشست وآن شماره امکان انتشار نیافت.
با عنایت به اهمیت این دو نشریه "خانه موزه شیخ محمد خیابانی" در راستای تامین محتوای نمایشی و نیز  ایجادآرشیو پژوهشی در این خانه موزه تلاش داشته است تا با گردآوری این نشریات با علاقمندان به پژوهش در حوزه تاریخ معاصر ایران همکاری و  شاخص ترین شماره های این دو نشریه را در معرض بازدید علاقمندان قرار دهد.

رحیم مهدوی طباطبائی/ سرپرست خانه موزه شیخ محمد خیابانی
انتهای پیام/