به گزارش نصر، حکم آباد کویی است بزرگ و نامدار و به همه جای مشهور و هر گوشه آن نمونه های از بهشت/ در بهاران مردم این شهر را جای تفریح و جشن است/ چون شکوفه بادام بشکفد چونان جایی به جهان کمتر باشد/ چون بدان روی پهن های بینی سبز و خرم که هر چه سبزی های بستانی است در آن زمین روییده با هر چه طراوت وکرد.
همه درخت بادام به یک نظم سر به فلک کشیده شکوفه چون درم های سیم بر زیر سبزه ها فروریخته، مرغان از هر شاخ آزاد پر کشیده، جوی ها پر از آب صافی چون سلسبیل همی غلطند و به هر کنجی مردم را مجلس شاهوار و هر جمعی به میل خاطر و آسودگی به عیش و نوش و سرود و ترانه روزگار گذراند.
وصف که در فوق به آن اشاره شده، جملات زیبایی است که در وصف زیبایی های محله حکم آباد تبریز در قسمتی از تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز به دست نادرمیرزا نوشته شده بود، اما تاریخ و فرهنگ این محله چیست و امروزه چه بر آن آمده است که کل اراضی زیر کشت آن از ۲ هزار هکتار در ۴۰ سال اخیر به حدود ۷۰۰ هکتار در وضعیت کنونی رسیده است؟ در این گزارش به بررسی ابعاد فرهنگی و تاریخی مختلف محله حکم آباد و دردی که طول این سال ها کشیده است می پردازیم.
تاریخچه بهشت گمنام کاشت و برداشت در تبریز
به گواه تاریخ های مستند نوشته شده، باغات حکم آباد دارای تاریخی بیش از هفتصد سال است که طبق نوشته وقف نامه مظفریه یا مسجد کبود تبریز، محله هکماوار به صورت نوشتاری “حکم آباد” به عنوان جزئی از موقوفات تبریز نام برده و با جزئیاتی دقیق به آن پرداخت شده است. در وقفنامه مظفریه تبریز به همه اراضی واقع در این منطقه که بیرون از دروازه ویجویه اشاره شده است که با قناتی معروف نیز شناخته می شود.
حکم آباد یا هؤکماوار؟
همواره اختلافی بین نام این محله وجود داشته است، اما ریشه اصلی دو کلمه حکم آباد یا هؤکماوار به کجا ختم می شود و صحیح ترین نام کدام یک است؟ هؤکماوار یک کلمه ترکیبی در زبان ترکی است که فرم اصلی آن نیز در طول سال های طولانی تغییر کرده است، این کلمه در اصل به ریشه اؤکمهآوار (Ökme avar) - هؤکمآوار (Hökme avar) مربوط بوده و هؤکماوار امروزی (Hökmavar) فرم کوتاه شده آن است و «هؤهْمْآوار» (Höhmavar) تلفظ عامی آن است.
در نگاهی جزئی تر خواهیم دید این کلمه از دو بخش متفاوت تشکیل شده است که بخش اول کلمه ترکی «هؤکمه- اؤکمه» به معنی هر چیز انباشته شده از جمله توده گل، سبزیجات، پول و... است، بخش دوم نیز کلمه «آوار» که در زبان ترکی از آوارلیق ریشه گرفته است که معنای سبزه مزرعه، باغچه سبزه در نزدیک خانه، مزرعه سبزه، سبزهزار و معناهایی از این دست می باشد.
ترکیب دو کلمه «هؤکمه» و «آوار» نام امروزی این میراث کهن با عنوان «هؤکماوار» در معنای مزرعه سبزی را تشکیل داده است.
شهرت ملی و جهانی سبزیجات هؤکماوار
منطقه هؤکماوار از دیرباز قطب تولید محصولات کشاورزی تبریز بود که علاوه بر تأمین مایحتاج این کلان شهر در فصول بهار و تابستان، محصولات کشاورزی تولید شده به شهرهای مجاور نیز صادر می شد. در دهه های پیشین کشاورزی اصلی ترین فعالیت اقتصادی این منطقه بوده و اکثر ساکنین هؤکماوار از طریق کشاورزی امرار معاش می کردند.
اکثر محصولات کاشت شده، سبزیجات مخصوص آذربایجان است و از این میان نعناع هؤکماوار از لحاظ رنگ، عطر و طعم دارای کیفیت بسیار بالایی بوده و معروف است. از دیرباز نیز کشاورزان این منطقه در کشت سبزی ماهر و چیره دست بوده اند و شهرت آنها نه تنها در ایران، بلکه در کشورهای دیگر نیز مطرح است.
این کشاورزان چیره دست که در طول تاریخ این هنر خود را با نام حکم آباد به شهرهای دیگر کشور صادر کرده اند و شهرها و محله هایی را با این نام ایجاد کرده اند، محله حکم آباد قزوین در نزدیکی باغ ملت کنونی و شهر حکم آباد جوین در سبزوار استان خراسان رضوی نیز در زمره این شهرها هستند که با تبریز قرابت های کامل فرهنگی و زبانی نیز دارند.
منظر سبزی کاری هؤکماوار از نظر نوع کشت سبزی کاری منحصر بفرد است و کاشت، نحوه آبیاری، کرت سازی و بذر پاشی خاص در سبزی کاری، تولید سبزی سالم بدون استفاده از کودهای شیمیایی، عطر مخصوص سبزیجات و همچنین منظر زیبای باغات که در کتاب های تاریخی به کرات به آن اشاره شده است نیز زبانزد بسیاری از کشاورزان و حتی محققان در خارج است کشور بوده است.
هؤکماوار؛ هویت تاریخی و میراث کهن تبریز
سبزی جزئی از هویت تاریخی هؤکمآوار و هؤکمآوار با زمین های کشاورزی و باغات پهناور خود جزئی از هویت تاریخی تبریز است که از دیرباز بزرگترین مرکز کاشت و برداشت سبزی و سبزیکاری اصلی ترین فعالیت اقتصادی این منطقه و شغل اکثر ساکنین آن است.
آمارها نشان می دهند، در این مزارع بیش از ۶۰ هزار تن سبزی در سال تولید می شود که ضمن اشتغال زایی برای یک هزار و ۵۰۰ نفر، حدود ۱۰ هزار نفر به صورت غیر مستقیم از آن روزی کسب می کنند، این مزارع نقش بسیار مهمی در تثبیت دی اکسید کربن و کاهش آلودگی هوا داشته و مناظر بسیار بدیعی را ایجاد کرده است که می تواند در جذب توریست و بوم گردی نقش مهمی داشته باشد.
درست است که مزارع سبزی کاری تبریز یکی از عناصر هویتی شهر بوده و با وجود تهدیدات متعدد اعم از سودآوری ساخت و ساز و افزایش بهای زمین در این منطقه، هنوز علاقمندی به تولید سبزی، بین سبزی کاران این منطقه وجود دارد، اما متاسفانه از گذشته تاکنون بسیاری به زمین های میراث کهن تبریز چشم دوخته اند. قسمت اعظم منطقه هؤکماوار در طرحی که به نام پارک بزرگ تبریز شناخته می شود از میان می رود و بخش بزرگی از آن در گذشته به دلیل خانه سازی و توسعه نادرست شهری از میان رفته است.
زیست شهری تبریز و اهمیت ثبت میراث محله حکم آباد
این گزارش حاکی است، آژانس خبری تحلیلی نصر نیز در راستای بررسی آسیب هایی که این میراث کهن را تحت تاثیر قرار داده است، میزگردی تحلیلی با عنوان «زیست شهری تبریز و اهمیت ثبت میراث محله حکم آباد» با حضور اکبر تقی زاده کارشناس معماری و مرمت بناهای تاریخی، احد نژاد ابراهیم رئیس دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و کریم میمنت نژاد با موضوع بررسی اهمیت و ضرورت حفظ میراث فرهنگی و کاربری کشاورزی محله حکم آباد تبریز را در تحریریه نصر برگزار کرد.
در این نشست تحلیلی، اکبر تقی زاده کارشناس معماری و مرمت بناهای تاریخی تاکید کرد: منطقه حکم آباد تبریز از نقش تاریخی خود فاصله گرفته است و یک چتر حمایتی قانونی و حاکمیتی روی این محله تاریخی لازم است تا کاربری آن و میراث معنوی و فرهنگی آن با ثبت در فهرست میراث فرهنگی حفظ شود.
وی با بیان اینکه حکم آباد با موقعیت فیزیکی خود و دانش بومی است که میتواند ثبت ملی شود، گفت: این منطقه میراث مادی و معنوی محسوب می شود و به قدری اهمیت و ارزش دارد که نه تنها در فهرست آثار ملی بلکه در فهرست آثار جهانی هم قابلیت ثبت دارد.
تقی زاده با اشاره به اینکه اجرای طرح پارک بزرگ تبریز در اراضی حکم آباد تبریز اشتباه است و باغات حکم آباد بابد کاربری خود را حفظ کنند، افزود: طرح پارک بزرگ تبریز باید مکان یابی جدیدی شود تا اجرای آن برای تبریز ارزش آفرینی تازه ای داشته باشد، وگرنه اجرای این طرح در اراضی حکم آباد علاوه بر اینکه چیزی بر سرانه فضای سبز تبریز اضافه نمی کند، بلکه با تغییر کاربری این اراضی موجب بروز خسارت به زیست شهری تبریز خواهد شد.
این کارشناس معماری و مرمت بناهای تاریخی اضافه کرد: هزینه می کنیم تا پارک بزرگ بسازیم و بعد از آن نیز برای نگهداری هزینه خواهیم داد، خوب در حال حاضر کشاورزان همان کار را انجام می دهند، از طرفی می خواهیم ظرفیت فضای سبز تبریز را بالا ببریم، اما منطقه ای که خود جزئی از فضای سبز است از میان می بریم.
وی با لحنی تاکیدی بر اینکه مسئولان امر صاحب شهر نیستند، گفت: شما می خواهید از جیب مردم برای حکم آباد هزینه کنید و پارک بزرگ درست کنید، اما ما این اجازه را به شما نمی دهیم.
این گزارش می افزاید، احد نژادابراهیم، رئیس دانشکده معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز در این میزگرد تحلیلی می گوید: حکم آباد تنها اسم یک محله نیست، بلکه یک فرهنگ است. این مهم برای همه محلات تبریز صدق می کند و محلات مختلف کهن شهر تبریز هر کدام با دارا بودن ویژگی های منحصربفرد خود در مجموع هویت تبریز را شکل می دهند و حس تعلق شهروندان را نسبت به شهر و دیار خود تعمیق می بخشند و لذا ضروری است تا با ثبت ملی و جهانی میراث معنوی محله حکم آباد که یک دارایی بسیار ارزشمند برای کهن شهر تبریز است، به حفظ فرهنگ و تمدن شهری تبریز و مردمش کمک کنیم.
وی اضافه کرد: وقتی نقشه دارالسلطنه را نگاه می کنیم ۲۴ محله بزرگ به چشم می خورد، که تنها اسم نیستند بلکه فرهنگ هستند، وقتی حس تعلق خاطر به شهر را از مردم بگیرید قطعاً نتایج آن تصمیم برایشان مهم نخواهد بود، وقتی "کهنه خیابان" را تخریب کردیم خاطرات و تعلق خاطر انسان ها نسبت به این منطقه را تخریب کردیم، اگر حکم آباد را به همین سادگی تخریب کنیم، این اتفاق تکرار می شود و به مرور زمان شهر بی روحی خواهیم داشت.
این گزارش می افزاید، کریم میمنت نژاد از دیگر حاضران و کارشناسان این میزگرد با اشاره به اینکه قدیمی ترین سندی که به نام حکم آباد اشاره می کند دوره ایلخانی است، گفت: مردمان این منطقه در طول این هزار سال نسل به نسل روش غنی سازی خاک و حاصلخیز کردن خاک را یاد گرفته و به نسل های بعدی انتقال داده اند و در استان های دیگر نیز مناطقی با این نام وجود دارند که به سبزی کاری مشغولند و مشترکات فرهنگی و زبانی بسیاری با تبریز دارند.
وی اضافه کرد: منطقه حکم آباد حدوداً دو هزار هکتار بود که امروزه فقط ۷۰۰ هکتار باقی مانده است، ساختمان های منطقه خانه سازی در تمام مناطق تبریز قابلیت احداث داشت، اما در این منطقه بنا شد و امروز نیز با چالش های احداث پارک بزرگ روبرو هستیم.
ظرفیت بی بدیل هؤکماوار در تبدیل به جاذبه گردشگری
سبزیکاری و مزارع می‌توانند جزو جاذبه‌های گردشگری مناطق باشند و با توجه به اینکه گردشکران به دنبال تجربه زندگی در فضایی آرام و طبیعی و کسب تجربه های محلی هستند، بازدید از مزارع و باغات سبزیجات و صیفی‌جات میتواند یکی از جذابیت‌های گردشگری تبریز باشد.
اما چگونه یک مزرع می تواند به فرصتی برای جذب گردشگر تبدیل شود، نمونه موفق این نوع گردشگری در کشورهای اروپایی و آسیایی و حتی برخی از شهرهای ایران وجود دارد و با برگزاری تورهای گردشگری مزارع و باغات ایجاد فرصت آشنایی با فرآیند کشت و داشت محصولات کشاورزی به گردشگران این امکان را می دهند تا با سنت و فرهنگ آنها آشنا شوند.
گردشگری به سبک تجربی و حس یک فرهنگ علاوه بر ایجاد فرصت‌های اشتغال و کسب درآمد برای مردم آن منطقه، میتواند به توسعه صنعت گردشگری و افزایش درآمد ارزی کشور نیز کمک کند.
اقامتگاه‌های باغبانی نیز یکی دیگر از روش های جذب گردشگر است و این اقامتگاه‌ها معمولاً در مناطقی با زمینهای باغبانی و مزارع با هدف ایجاد فرصتی برای زندگی در کنار فعالیت‌های کشاورزی و باغبانی برای گردشگران ایجاد می شوند و در این اقامتگاه‌ها، توریست‌ها می‌توانند با کشت و داشت محصولات کشاورزی و باغبانی، تجربه‌ای متفاوت از زندگی سنتی داشته باشند.
این گونه اقامتگاه‌ها در سراسر جهان وجود دارند و با توجه به ویژگی‌های منطقه و فرهنگ محلی، در هر منطقه‌ای با نام‌ها و ویژگی‌های مختلفی ممکن است وجود داشته باشند.
اقامتگاه های بوم گردی فرم هاوس، آلمان، فارم هاوس، نیوزیلند، لاکوست، فرانسه، دومینیکن باز، جمهوری دومینیکن، لا مونتانا ایتالیا در کشورهای خارجی و چند اقامتگاه بوم گردی و باغبانی در شمال ایران واقع در مزارع چای نمونه های موفق این سبک از گردشگری است که علاوه بر امکان برداشت سبزیجات و میوه‌ها، امکاناتی چون بازی‌های سنتی، پیاده‌روی در طبیعت، تجربه زندگی در مزرعه، تورهای دیدنی در مناطق اطراف، محصولات دست ساز محلی، آموزش کشاورزی و باغبانی، کلاس‌های آشپزی محلی و... را فراهم می‌کنند و این نوع تجربه زندگی در مزرعه و ارتباط با محیط طبیعی و جامعه محلی، برای بسیاری از توریست‌ها تجربه بسیار جذابی است.
ساخت‌وساز و حکم نابودی میراث هزار ساله کشاورزی تبریز
وسعت باغات و مزارع حکم آباد تبریز در حدود ۱۰۰ سال پیش بالغ بر ۲ هزار هکتار تخمین زده می‌شود، اما اکنون مساحت این اراضی به حدود ۷۰۰ هکتار کاهش یافته و هنوز هم به شدت در معرض تصرف و ساخت و ساز قرار دارد. این یک خطر و تهدید برای میراث بشری و عنصر هویتی تبریز است، ولی همچنان امید است تا با همت مسئولان و حمایت از کشاورزان سخت کوش حفظ شود.
این مزارع همچنان با وجود محاصره توسعه شهر هنوز با تولید سبزی جات و چرخه اقتصادی در امر تولید ایستادگی می‌کنند و کشاورزان زبردست با استمرار تولید محصولات کشاورزی سالم و حفظ محیط زیست و امنیت غذایی اهمیت و جایگاه خاص خود را حفظ کند.
انتهای پیام/