تبریز بدهکار «صائب تبریزی» است/ اشعار صائب تبریزی، به شیدایی مولانا، به شیوایی سعدی و استواری حافظ

به گزارش نصر، در سال ۱۳۱۷ استاد جلال الدین همایی به باغی ناشناس که بخشی از موقوفات مسجد لُنبان بود و همیشه درهای آن قفل بود راه پیدا می کند و پس از حفاری این باغ، مقبره صائب تبریزی و دیگران کشف می شود. صائب غزل سرا در سایه سار درختی در گوشه باغ خانوادگی خویش لبخند می زد که غبار فراموشی پس از دو قرن بالاخره زدوده شد.
میرزا محمدعلی متخلص به صائب تبریزی که به همان صائب تبریزی معروف است بزرگ‌ترین غزل سرای قرن یازدهم هجری است. او که یکی از بنیان‌گذاران سبک هندی در شعر فارسی بود، به خاطر تعادل بخشیدن به این سبک، نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر نیز طرفداران بسیاری دارد. در این خصوص با دکتر علی اصغر شعردوست، ادیب و پژوهشگر گفتگویی داشتیم.
شعردوست درباره صائب تبریزی می گوید: تولد صائب تبریزی را بین سال های ۹۷۰ تا ۹۷۳ هجری یا به قول مشهور هزار هجری نوشتند که در تبریز متولد شده است. پدرش میرزا عبدالرحیم، تاجری معتبر بود که جزو هزار فامیلی بودند که به فرمان شاه عباس از تبریز به اصفهان کوچ کردند و در محله عباس آباد که به محله «تبارِزه» یعنی تبریزی‌ها معروف بوده، اقامت گزیدند. صائب تبریزی علوم ادبی، عقلی و نقلی را در اصفهان طی کرده و استاد خطاطی وی هم شمس الدین تبریزی شیرین قلم، مشهور به شمس ثانی است که عموی خودش بود.
 
ابهام زدایی زادگاه اصلی صائب تبریزی
شعر دوست در خصوص محل تولد صائب تبریزی می گوید: صائب خود به تولدش در تبریز در سروده هایش هم اشاره و هم افتخار کرده است. به عنوان مثال صائب غزلی دارد که با مطلع «خضر راه حقیقت است مجاز/ مکن این در به روی خویش فراز» آغاز می شود که این غزل ۱۳ بیتی است. در مقطع این غزل می‌فرماید «صائب از خاک پاک تبریز است/ هست سعدی گر از گل شیراز» که به وضوح به تبریزی بودن خودش و زاده شدنش در تبریز اشاره می‌کند. متاسفانه در بعضی از فضاها اعم از مکتوب یا مجازی به دلیل دفن صائب تبریزی در اصفهان محل تولدش را هم در اصفهان می‌گویند که این قولی ناصحیح است. مثلاً خبرگزاری تسنیم در ۲۹ اسفند ۹۶ صریحاً نوشته که صائب متولد اصفهان است که این از حقیقت به دور است.
به گزارش نصر، صائب تبریزی در مدت عمر خود لقب ملک الشعرا را کسب کرد و مورد تکریم شاه عباس دوم صفوی قرار گرفت. همچنین لقب شاعر کثیرالشعر را هم از آن خود کرد؛ چرا که او حدود چهار هزار بیت در قالب‌ قصیده، یک مثنوی کوتاه و ناقص به نام «قندهار نامه» و چند قطعه نیز سروده است. شمار اشعار صائب تبریزی را از شصت هزار تا صد و بیست هزار بیت گفته‌اند که بیشترشان در قالب غزل سروده شده‌اند .
همچنین ۱۷ غزل به زبان ترکی در آثار صائب تبریزی دیده می‌شود که دکتر علی اصغر شعر دوست، نویسنده و زبان شناس با اشاره به دهم تیر ماه، سالروز بزرگداشت صائب تبریزی در این خصوص می گوید: صائب تبریزی ۱۷ غزل ترکی هم دارد، ولی غزل‌های ترکی او از اشتهار کافی برخوردار نیست. واقعیت این است که در تبریز به صائب توجه جدی نشده است. من سال‌ها پیش عضو کمیسیون ارتباطات سازمان یونسکو در ایران بودم، در سال ۹۲ که پیشنهاد شد روزی به نام روز صائب تبریزی در تقویم گنجانده شود و این روز، در صد و سومین روز سال که بر اساس محاسبه واژه صائب در حروف ابجد هست، در دهم تیر ماه به نام روز صائب تبریزی نامگذاری شد. در آن زمان دوستان اصفهانی‌ پیشنهاد مراسم بزرگداشتی برای صائب تبریزی مطرح کردند. من با این پیشنهاد موافقت کردم، ولی با برگزاری مراسم در اصفهان مخالفت کردم و به دلایل متعدد اثبات کردم که این کنگره باید در تبریز از سوی یونسکو برگزار بشود، ولی متاسفانه در میان مسئولین در حوزه‌های مختلف، کسی که بخواهد پشتیبانی یک همچو کاری که بخش اعظم اعتبار آن هم از سوی یونسکو پرداخت می‌شد، عهده گیر باشد پیدا نکردیم. بعدها من به ماموریت رفتم و این کار به تعویق همیشگی دچار شد. همواره باری بر دوش احساس می‌کنم که نه اجازه دادیم اصفهان کنگره ای درخور صائب برگزار کند و نه خود ما در تبریز که معتقدیم صائب از خاک پاک تبریز است بزرگداشتی در شأن او برایش برگزار کردیم.
وی ادامه داد: حال اینکه تبریز در کنار مقبره الشعرا و بزرگان دیگری که در سینه سینایی خود دارد، بعضی از بزرگانی را هم به دنیا عرضه کرده که در این خاک مدفون نیستند و این خود دفتر مفصلی است که باید به آن پرداخت. صائب تبریزی هم از این‌ بزرگان است، مخصوصاً غزل‌های ترکی وی غیر از تبریز دیگر متولی دیگری ندارد. اگر دیوان صائب تبریزی را استاد قهرمان به فرهنگ وادب ایران تقدیم کرده، سروده های ترکی صائب در حال حاضر بلا صاحب هست و امید است از این پس، اندیشمندان و اساتید در این روز گرد هم جمع بشوند و به اندیشه های صائب در حد بایستی خود بپردازند.
 
اشعار صائب تبریزی، به شیدایی مولانا، به شیوایی سعدی و استواری حافظ
به گزارش نصر، صائب تبریزی در شعر خود به شیدایی مولانا، به شیوایی سعدی و استواری کلام حافظ دلبسته بود و با توجه به سبک بیان این شعرای برجسته با سرودن غزلیات خود به سبک هندی که نتیجه سفر او به هندوستان، هرات و کابل بود، ردپایی نو در عالم شعر و ادبیات این مرز و بوم از خود بر جای گذاشت.
علی اصغر شعردوست در خصوص ویژگی های شعری صائب تبریزی نیز می گوید: او بسیار نازک خیال بود و لطافت اندیشه داشت. مضمون سازی‌های ظریف و بعضاً معانی بیگانه در شعرهایش وجود دارد. صائب تبریزی کثیرالشعر بود و با این وجود می توان گفت در یک غزل به چند موضوع می پرداخت. از دیگر ویژگی مهم اشعار صائب تبریزی اینکه صائب واقف به اوضاع جهان است و نگاهش از سیر و سلوک عرفانی به معنای خاص آن نشات نمی‌گیرد، بلکه از فطرت و هوش و نگاه ژرف او برخاسته است. او با نیروی تخیلش در دنیای شگفت انگیز شعری خود، تصاویر محسوس و در دسترسی قرار می‌دهد که پیوند این نگاه و قدرت شعری در قیاس، یک حکمتی است که ریشه در ذوق هنرمندانه و آموخته‌هایی دارد که لزوماً مدرسه‌ای نیستند و این صائب تبریزی را ویژه می‌سازد. دیدگاه صائب به مسائل یک نگاه ویژه است، مثلاً او عشق را یک عشق معنایی تلقی می‌کند با اینکه اشعار عاشقانه بسیار ناب و سوزناکی دارد مثلاً در جایی می‌گوید: «عشق یک رنگی تقاضا می‌کند این روشن است/ ورنه شمع آتش چرا زد همچو خود پروانه را» یا در جایی دیگر می گوید: «عشق بحریست که چون بر سر طوفان آرد/ دست شستن ز متاع دو جهان ساحل اوست»
وی در ادامه با اشاره به سبک هندی سروده های صائب تبریزی گفت: معتقدم صائب بنیانگذار این سبک ویژه است که سبک هندی در ادبیات ایران جای دارد. دوران شکوفایی شعر او در هند بوده به نحوی که در هند از اشتهار زیادی برخوردار است. دیوانش در هند مکرر چاپ شده است و قدر و ارزش بسیاری دارد.
 
صائب تبریزی، مبتکر اسلوب معادله
«محمد اسماعیل شفیع پور فومنی» استاد ادبیات و زبان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران نیز در گفتگو با دانشنامه عصر تحلیل در خصوص ویژگی های اشعار صائب چنین می‌گوید: «صائب تبریزی را مبتکر اسلوب معادله می نامند، اسلوب معادله یعنی شاعر، موضوعی اجتماعی را به زبان عامیانه مطرح کند و برای اثبات ادعای خود دلیلی بیاورد. این شاعر همواره در میان مردم حضور داشت و شعر را به صورت مردمی پسند پیش می برد به گونه ای که اصطلاحات و تعبیرهای عامیانه در راحت ترین شکل زبانی خود، بی تکلف و رها در شعر حضور می یافتند.»
وی می افزاید: «دومین ویژگی شعر صائب تبریزی وجود عنصر خیال در شعر است. تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل در آثار او مشاهده می شود. سومین ویژگی، اشتیاق به آوردن مضامین نو در یک بیت است که به آن ایجاز می گویند. آوردن ضرب المثل در شعر چهارمین ویژگی شعر این شاعر چیره دست محسوب می شود و از آن به عنوان ارسال المثل و تمثیل یاد می کنند.»
شفیع پور فومنی در ادامه به ویژگی های غزل صائب تبریزی پرداخته و می گوید: «غزل سرایی در سبک هندی مبتنی بر واحد بیت است و آن پنجمین خصوصیت شعرهای صائب محسوب می شود. شاعران این سبک به بیت های یک غزل، به لحاظ محتوا و مضمون چنان استقلالی می بخشند که غزل به صورت مجموعه ای از مضامین متنوع و متفاوت درمی آید. بیت هایی که تنها با ضرب آهنگ قافیه ها و تکرار ردیف ها، از نظر موسیقیایی صورت نظمی به خود می گرفتند. گستره وسیع واژگان و ترکیب الفاظ همراه با استفاده از دایره بالای لغات عامیانه یکی دیگر از ویژگی های شاعران سبک هندی به ویژه صائب تبریزی است».
محمدتقی سبکدل در خصوص اشارات تمثیلی صائب تبریزی در کتاب «نگاهی به دنیای صائب تبریزی» نوشته است: می گویند «گر دلی را شاد کنیم، عالمی را شاد ساختیم» به مانند شعر سعدی که می گوید:
چو عضوی به درد آورد روزگار   
دگر عضو ها را نماند قرار
صائب تبریزی در این باب چنین می سراید:
تار و پود عالمِ امکان به هم پیوسته است
عالمی را شاد کرد آنکس که یک دل شاد کرد
یا ضرب المثل معروفی است که می گوید: «خدا گر ز حکمت ببندد دری، ز رحمت گشاید در دیگری». صائب در این باب چنین می گوید:
د‌َه دَر شود گشاده، شود بسته چون دری
انگشت ترجمان زبان است لال را
می گویند «چشم هرکه می‌پرد، نشان دریافت خبر خوش است» صائب تبریزی هم می‌گوید:
از پریدن های چشم و از طپیدن های دل
می‌رسد از یار پیغامی که می‌باید مرا
گزارش نصر می ازاید، آرامگاه صائب تبریزی در شهر اصفهان و در محلۀ لُنبان قرار گرفته است. این محله که در زمان حیات این شاعر خوش ذوق آذربایجان به تکیۀ میرزا صائب شهرت داشت، دو قرن پس از مرگ وی در سال های ۱۰۸۶ الی ۱۰۸۷ در سال ۱۳۱۷ توسط استاد جلال الدین همایی کشف شد و امروز، این باغ زیبا که با توجه به زمان و مکانی که شکل گرفته، از معماری دوران صفویه در اصفهان متأثر است و ایوان زیبایی دارد که در برابر ایوان آرامگاه، حوض و آبنمای بزرگی قرار گرفته است.
این حوض نظیر حوض عمارت چهل ستون اصفهان است. در بالای مقبره صائب تبریزی، دو مقبره دیگر به چشم می‌خورد که به فرزندان او متعلق اند.
 «محوکى از صفحه دل‌ها شود آثار من/ من همان ذوقم که مى‌یابند از گفتار من». این بیت زیبا بر سنگ مزار صائب تبریزی درج شده است. همچنین در گوشه و کنار آرامگاه صائب می‌توان اشعار مختلفی از شعرای برجسته را مشاهده کرد. شاید بد نباشد در پایان غزلی عاشقانه و دلنشین از صائب تبریزی را مرور کنیم:
دل را به زلف پرچین، تسخیر می‌توان کرد/ این شیر را به مویی، زنجیر می‌توان کرد
هر چند صد بیابان وحشی‌تر از غزالیم/ ما را به گوشه چشم، تسخیر می‌توان کرد
از بحر تشنه چشمان، لب خشک باز گردند/ آیینه را ز دیدار، کی سیر می‌توان کرد؟
در چشم خرده‌بینان، هر نقطه صد کتاب است/ آن خال را به صد وجه، تفسیر می‌توان کرد
گر گوش هوش باشد، در پرده خموشی/ صد داستان شکایت، تقریر می‌توان کرد
از درد عشق اگر هست، صائب تو را نصیبی/ از ناله در دل سنگ، تأثیر می‌توان کرد
 
گزارش از فائزه بنی نصرت

انتهای پیام/