گسل تبریز در وضعیت پرتنشی قرار دارد/ وقوع پدیده نادر مایگریشن یا مهاجرت کانون زلزله در خوی

به گزارش نصر، در تاریخ پرفراز و نشیب تبریز کهن، چندین زلزله مهیب ثبت شده که شهر را با خاک یکسان کرده است و بین قدیمی‌ها معروف است که می‌گویند، چندین تبریز دیگر زیر تبریز فعلی وجود دارد!
گسل تبریز یکی از فعال‌ترین و خطرناک‌ترین گسل‌های منطقه و کشور است، زمان وقوع زلزله بزرگ در تبریز مشخص نیست، اما حتمی بودن وقوع زلزله تبریز تقریباً قطعی است و مسئولان مربوطه باید همه تلاش خود را برای ایمن‌سازی تبریز و کاهش اثرات زلزله احتمالی آینده بدون فوت وقت انجام دهند.
در پی وقوع زلزله‌های پی در پی خوی، برای آشنایی بیشتر و دقیق‌تر با ماهیت گسل تبریز سراغ دکتر توحید ملک‌زاده رفتیم. این استادیار دانشگاه آزاد اسلامی در رشته ژئوفیزیک یکی از زلزله‌شناسان خبره کشورمان است و تحصیلاتش را در دوره دکتری مهندسی ژئوفیزیک دانشگاه آنکارا با ارائه رساله «ارتباط زلزله‌خیزی شمالغرب ایران با شرق ترکیه» به پایان رسانده است. با ما در این گفت‌وگو همراه شوید:

آقای دکتر ملک‌زاده، از اینکه دعوت ما به گفت‌وگو را پذیرفتید، از شما سپاسگزارم. به عنوان سوال اول بفرمایید ماهیت وقوع زلزله اخیر خوی چه بود؟
اخیراً وقوع زلزله‌ها باعث آزاد شدن انرژی استرس صفحات زمینی در منطقه غرب خوی شده بود که از حدود یکصد سال گذشته در منطقه انباشته بود. همان‌طوری که انتظار می‌رفت، شمال‌غرب آذربایجان خصوصاً منطقه خوی در وضعیت تکتونیکی شدیدی قرار گرفت و زلزله حادث شده نیز متاسفانه خسارات فراوانی به جای گذاشت. منطقه خوی از چندین ماه قبل در حال لرزیدن است و گسل‌ها یا همان منابع انرژی زلزله در منطقه خوی مانند دومینو بر هم تاثیر داشتند و آخرین گسل‌ها نیز در حال تخلیه انرژی هستند.
یکی از پدیده‌های نادر زلزله در خوی وقوع پدیده مایگریشن یا مهاجرت کانون زلزله‌هاست. در طی مدت کوتاهی ابتدا دو گسل موازی فعال شده بودند و چند روز بعد فعال شدن سومین گسل، منجر به زلزله نسبتاً بزرگ ۵.۹ ریشتری سبب شد. پدیده‌ای که شاید در کل فلات ایران نادر باشد. احتمالاً این پدیده نادر با روند شمالی، باعث لرزش زمین در مناطق شمالی موازی گسل‌های پره‌ خوی با روند شمال‌غرب به جنوب‌شرق خواهد شد.
در زلزله‌های خوی متاسفانه گسل‌ها یا همان شکستگی‌های خوی، مانند دومینو عمل کردند و با توجه به بزرگی زلزله، تعداد پس لرزه‌ها طبیعی بودند. پس از هر زلزله بزرگ، چندین ماه طول می‌کشد تا آن منطقه آرام شود. یک ماه اولیه پس لرزه‌ها زیاد خواهد بود و پس از مدتی از تعداد این پس لرزه‌ها کاسته خواهد شد. به احتمال بسیار زیاد زلزله مخرب بزرگ دیگری در منطقه خوی فعلا نخواهیم داشت.
 
ماهیت نورهایی که چند ثانیه قبل از وقوع زلزله خوی مشاهده شدند، چه بود؟
زلزله یعنی شکسته شدن سنگ‌های ماگماتیک در عمق ده‌ها کیلومتر زیر زمین. یعنی برای شکستن این مقدار سنگ نیروی بسیار عظیمی لازم است که آزاد شدن این نیروی عظیم هم باعث تولید امواج، هم نور و آتش می‌شود.
 
آقای دکتر، اینکه افرادی ادعای پیشگویی زلزله خوی و ترکیه را کرده بودند، می‌تواند صحت داشته باشد؟ همین موضوع مردم را بیشتر نگران کرده بود.
علم زلزله‌شناسی یک علم غیرخطی و غیر قابل پیش‌بینی است. نه برای ما و نه برای حتی دانشمندان ژاپن و آمریکا، ممکن نیست که کسی بتواند ساعت دقیق و مکان دقیق زلزله را پیش‌بینی کند. افرادی که یک بازه بزرگ از لرستان تا آذربایجان و تا ترکیه را در بازه زمانی مشخص در آینده و همین‌طور محل وقوع زلزله اعلام می‌کنند، هم درست می‌گویند هم نادرست. درست از این جهت که این مناطق همیشه در حال لرزیدن هستند و نادرست از آن جهت که نمی‌توان زمان مشخصی برای زلزله منطقه‌ای بیان کرد و ادعای چنین چیزی جز تولید اضطراب برای مردم با روش‌های به ظاهر علمی، دستاورد دیگری ندارد.
 
پس از وقوع زلزله مهی ترکیه، شایعاتی مبنی بر نقش هارپ در وقوع این زلزله ویران‌گر قوت گرفت، چنین چیزی واقعیت دارد یا خیر؟
خیر، شایعاتی مبنی بر نقش هارپ و انفجارهای زیرزمینی در زلزله جنوب ترکیه اصلا درست نیست. اصولاً این تاسیساتی که از آن یاد می‌شود، در سال‌های 1950 در آمریکا برای رصد فعالیت‌های اتمی شوروی سابق ایجاد شده است.
 
تفاوت انفجارات اتمی با امواج زلزله طبیعی در چیست؟
موج‌های انفجارات اتمی و حتی تی‌ان‌تی و موشک با امواج زلزله متفاوت و قابل تفکیک است. امواج زلزله خوی در کشورهای ترکیه، آذربایجان، عراق و حتی دستگاه‌های برودبند جهانی قابل رصد است و هیچ گزارشی از انفجار از منابع علمی جهان ارائه نشده است. موج مرز نمی‌شناسد، هر انفجاری ولو در کره شمالی و یا در هر نقطه جهان، توسط دستگاه‌های زلزله‌نگار به‌خوبی ثبت می‌شود. نگاشت‌های زلزله‌های طبیعی مثل نوار قلب نامنظم است، ولی نگاشت‌های هر انفجار مصنوعی کاملاً منظم می‌باشد. بر اساس این نگاشت‌ها، مقدار تناژ انفجارها و حتی انفجار اتمی هم محاسبه می‌شود. با توجه به این گفته هاست که هر کشوری می‌تواند انفجارهای اتمی کره شمالی یا هر کشوری را محاسبه و مشاهده نماید.
 
علت‌های عمده خسارت نسبتاً زیاد زلزله در شهرستان خوی چه بود؟
زلزله پدیده‌ای کاملاً طبیعی است که در اثر آزاد شدن انرژی داخل زمین و در اثر حرکت صفحات زمینی رخ می‌دهد. هر چقدر عمق زلزله سطحی باشد، یعنی امواج می‌توانند به سرعت به سطح زمین رسیده و ایجاد تخریب کنند. سه عامل مهم مدت زمان زلزله، نوع خاک و مقاومت آن، استحکام ساختمان‌ها و رعایت آیین نامه ۲۸۰۰ زلزله در تخریب‌های ناشی از زلزله موثر هستند و تنها راه مقابله با زلزله رعایت اصول مهندسی ساختمان و توجه به مسائل مهندسی زلزله است.
ببینید، زلزله پدیده‌ای غیرقابل پیش‌بینی زمانی و مکانی است؛ با این‌ حال احتمال وقوع زلزله به‌صورت آماری قابل محاسبه سازه‌ای و پیش‌بینی است. جای جای آذربایجان زلزله خیز است و تنها راه مقابله با تخریبات آن پایبندی به اصول مهندسی زلزله است که مسئولیت اعمال آیین‌نامه‌های مربوط به آن در روستاها بر عهده بنیاد مسکن و در شهرها بر عهده سازمان نظام مهندسی و مخصوصاً شهرداری‌های هر شهر و استان می‌باشد.
معتقدم امروز وقت برنامه‌ریزی برای مقاوم‌سازی سازه‌ها و بازسازی خانه‌های تخریب شده با اصول مهندسی در خوی است. وقت فشار به مقامات محلی است که از تهران برای مردم زلزله‌زده خوی بودجه‌های کم بهره طویل المدت بگیرند تا کار بازسازی خانه‌های مردم اصولی پیش برود. بنیاد مسکن و سازمان نظام مهندسی در این خصوص مسئولیت‌های سنگینی دارند.
 
آقای دکتر ملک‌زاده، تحلیل شما از آخرین وضعیت گسل تبریز چیست؟
اگر پتانسیل زلزله در گسل‌های محلی را حداکثر 7 ریشتر که رقم بسیار بزرگی است، در نظر بگیریم، می‌توان گفت اکثر انرژی منطقه با زلزله‌های اخیر تخلیه شده است. با این حال به‌فرض آزاد شدن انرژی از گسل‌های مجاور زلزله‌های اخیر، با وقوع احتمالی زمین لرزه در حدود 7-6 درجه ریشتر ساختمان‌هایی که اصول مهندسی ساختمان را رعایت کرده باشند، در مقابل این زلزله‌ها مقاوم خواهند بود. اصولاً در علم مهندسی زلزله، ساختمان‌ها بایستی طوری ساخته شوند که با وقوع زلزله تا 7 درجه ریشتر هیچ سقفی فرو نریزد.
در مورد گسل تبریز باید بگویم که طول آکتیو گسل تبریز در حدود 100 کیلومتر است که با در نظر گرفتن پارامترهای دیگر تا 200 کیلومتر نیز می‌رسد، طویل بودن این گسل به همراه زون بودنش بر پیچیدگی مکانیزم آن افزوده است. در بعضی مناطق مانند غرب تبریز، گسل شاخه شاخه شده و نام‌هایی چون گسل تسوج و گسل جنوب خوی و گسل وار و... به خود می‌گیرد. مشاهده مراکز زلزله‌های اخیر نشان می‌دهند مراکز وقوع زلزله به طرف شمال و شمال‌شرق در حرکت است و این دقیقاً پهنه گسل شمال تبریز را نشان می‌دهد.
از آخرین زلزله بزرگ و مخربی که در سال 1780 میلادی در تبریز رخ داده، بیش از 200 سال می‌گذرد و با توجه به محاسبات زلزله شناسی که انجام شده، دوره بازگشت زلزله‌های بزرگ بالای 7 ریشتر در تبریز را حداکثر 200 سال نشان می‌دهد. بنابراین با توجه به اینکه از آخرین زلزله بزرگ و مخربی که در سال 1780 میلادی در تبریز رخ داده، بیش از 200 سال گذشته و با علم به شواهد و قراینی چون همین زلزله و زلزله‌های بزرگ قطور، میانه- سراب، اهر و ورزقان و خرده زلزله‌های اطراف میشو و خوی که آکتیو بودن منطقه را نشان می‌دهد، انتظار داریم در آینده زلزله بزرگی در منطقه تبریز رخ دهد. به نظر می‌آید گسل تبریز در وضعیت پرتنشی قرار دارد و تحمل فشار تکتونیکی آن در حد بالایی است که متاسفانه این امر هم به وقوع زلزله‌ای پرقدرت کمک خواهد کرد.
ما از زلزله نباید بترسیم، ترس ما باید از ساخت و سازهای ناایمن شهری و روستایی باشد؛ زلزله تا ابد با ما خواهد بود و تنها راه خلاصی از ترس زلزله، اهمیت دادن به اصول مهندسی و علمی است. متولیان این امر موظف بر استحکام‌سازی نقاط شهری- روستایی هستند. متولیان و مسئولان باید درباره مقاومت در برابر زلزله و اینکه چه اقداماتی کرده‌اند، پاسخگو باشند. لذا انجام عملیات‌های ایمن‌سازی در شریان‌های حیاتی شهری، استحکام‌بخشی لرزه‌ای سازه‌های مسکونی، اعمال مطالعات ریزپهنه‌بندی لرزه‌ای شهرها توسط شهرداری و نظام مهندسی و همچنین آگاه‌سازی مردم برای مشارکت در کاهش خسارات زلزله احتمالی حتماً می‌تواند از تلفات و خسارات احتمالی زلزله‌ها در آینده بکاهد.
 
آیا زلزله اخیر ترکیه تاثیری بر گسل‌های آذربایجان دارد؟
زلزله بزرگ اخیر ترکیه که در منطقه شانلی اورفا و قاضی انتپ این کشور رخ داد، در منطقه سایزموتکتونیکی آذربایجان قرار ندارد و بنابراین تاثیر مستقیمی بر گسل آذربایجان و خصوصاً خوی ندارد، پهنه سایزموتکتونیکی اورفا در ترکیه و کرمانشاه در ایران یکی هستند. منطقه شانلی اورفای ترکیه متاسفانه در کنار گسل بنیادی زاگرس به طرف ترکیه قرار دارد و دارای پتانسیل بسیار زیادی هست، لذا در آن منطقه هر لحظه انتظار وقوع زلزله‌های بزرگ می‌رفت، همان‌طور که در فروردین ۱۴۰۱ نیز در منطقه مالاتیا در مجاورت اورفا زلزله بزرگی رخ داد و خسارات زیادی به بار آورد.
 
چرا دنیای علم قادر به پیش‌بینی رفتار گسل‌ها و زلزله نیست؟
زلزله رفتار کاملا طبیعی زمین است که با نظریه پلیت تکتونیک یا حرکات صفحات زمین قابل تشریح است. بر اساس پلیت تکتونیک صفحات زمین در حالت برخورد به هم (کوهزایی)، دور شدن از هم، فرو رانش (تشکیل جزایر آتشفشانی مثل ژاپن) هستند. در منطقه ما برخورد صفحات وجود دارد که مرز بین برخوردها گسل‌های بنیادی خطرناک هستند. فعالیت این گسل‌های بنیادی را متخصصین علوم زمین می‌دانند و حتی زلزله شناسان به محاسبه تقریبی طول آن، نوع فعالیت و حتی بزرگی انرژی آن می‌پردازند. تمام متخصصین زلزله سعی می‌کنند رفتار گسل‌ها به‌عنوان منبع زلزله را مطالعه کنند، با این حال هنوز دنیای علم قادر به پیش‌بینی رفتار زلزله نیست، چون اصلاً احاطه‌ای به رفتار سنگ‌های عظیم زیرزمین نداریم تا مقاومت آن ‌را و نیروی وارده بر آن را و حتی ترکیبات دقیق سنگ را بدانیم و این کار پیش‌بینی را مشکل می‌کند.
 
آقای دکتر ملک‌زاده، زلزله مهیب جنوب ترکیه و سوریه چه درسی به ما داد؟
بحث‌های اکادمیک به کنار، اما اکثر ما از تلویزیون به‌صورت امداد و نجات گسترده و کمک‌رسانی کشورهای مختلف در ترکیه و اطلاع‌رسانی در این خصوص را می‌دیدیم.  بیش از هر چیز مدیریت واحد بحران که کار امدادرسانی به 10  استان زلزله‌زده ترکیه را مدیریت می‌کرد، قابل توجه و تقدیر است. این نشان داد که در تمام کشورها مدیریت بحران مقامی تشریفاتی و زاید نیست و مخصوصاً در کشور ما باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
یادگرفتن از تجربه‌های امداد و نجات از کشورهای پیشرو عیب نیست. چه خوب است در یک زمان مناسب‌تر، کادر مدیریت بحران با تجارب امدادرسانی در ترکیه آشنا شوند. زلزله ترکیه نشان داد کمک خواستن از کشورهای دیگر نه تنها عیب نیست، بلکه نشان از همدلی با مردم آسیب‌دیده از حوادث است. بیش از یکصد کشور کمک مستقیم به زلزله ترکیه کردند و قطر 10 هزار سوئیت کانکس را به زلزله‌زدگان ترکیه هدیه کرد. میلیون‌ها دلار نیز به زلزله زدگان هدیه داده شد تا مرهمی بر خسارت حداقل 80 میلیارد دلاری زلزله اخیر باشد.
زلزله اخیر ترکیه نشان داد غیر از ساخت و سازهای ممنوع در کنار گسل‌ها، سایر ساختمان‌هایی که اصول مهندسی را رعایت کرده بودند، حتی با وجود وقوع آن زلزله مهیب تلفاتی نداشته‌اند. محاسبات مهندسی زلزله همین را تاکید می‌کند که در زلزله‌های بالاتر از ریشتر به خانه خسارتی وارد شود، ولی سقف فرو نریزد و تلفاتی نداشته باشیم.

سحر مغفرت
 

منتشر شده در شماره چهارم ماهنامه نصر آذربایجان
نسخه دیجیتال سومین شماره ماهنامه نصر آذربایجان به دنبال استقبال مخاطبان به عنوان اولین ماهنامه گویای ایران در دسترس عموم قرار گرفته است. برای مشاهده نسخه دیجیتال و مطالعه مطالب این ماهنامه این لینک را کلیک کرده و ورق بزنید.
انتهای پیام/