پاسخ معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی به اعتراض‌ها
تخریبی در «ربع رشیدی» رخ نداده است
نصر: معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی با تاکید بر این‌که تخریبی در محوطه باستانی «ربع رشیدی» رخ نداده است، در پاسخ به منتقدان و معترضان نسبت به وضعیت این اثر تاریخی، گفت: منظره‌ای که از این محوطه ۱۳ هکتاری مشاهد می‌شود، خاک، تَل و تپه است، اما مردم باید به یاد داشته باشند این تَل مشتی از خاک و تودۀ سنگ نیست، بلکه در بطن و دل آن‌ها آثار مادی و میراث غنی هنر و معماری «ربع رشیدی» نهفته است.
به گزارش نصر، محوطه باستانی و کاوشگاه «ربع رشیدی» که با شماره ۹۴۳ در سال ۱۳۵۴ شمسی در فهرست آثار ملّی ایران ثبت شده است، در شمال شرقی شهر تبریز، در ناحیه تاریخی بیلانکوه که امروزه بیشتر با عنوان محله «عباسی» شناخته می‌شود، قرار دارد.
در روزهای اخیر، کمپینی با عنوان «نه به تخریب ربع رشیدی» در فضای مجازی راه‌اندازی شد که با انتشار تصاویری از این اثر تاریخی، نسبت به رها شدن و تخریب تدریجی آن هشدار داده و معترض شده است. وحید نواداد ـ معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی ـ در تماس با ایسنا به راه‌اندازی این کمپین واکنش نشان داد و در پاسخ به آن گفت: هیچ‌گونه تخریبی در محوطه باستانی «ربع رشیدی» رخ نداده و انتشار چنین مطالبی در فضای مجازی برخلاف آنچه که در ربع رشیدی رخ داده در حال انجام است. اگر مطالبه این کمپین حفاظت از «ربع رشیدی» بود کاملا کار درستی بود، اما این عنوان "نه به تخریب" درست نیست، چون تخریبی اتفاق نیفتاده است.
نواداد درباره قدمت این محوطه باستانی توضیح داد: آنچه که امروز از اثر ملّی «ربع رشیدی» مشاهده می‌شود، بخشی از بازمانده‌های مجموعۀ «ابواب البرّ ایلخانی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی» متعلق به قرن هشتم هجری و نیز بقایایی از یک قلعۀ اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری قمری است. البته کاوشگاه «ربع رشیدی» بیشتر به لحاظ مجموعه ابواب البرّ رشیدی روزگار خواجه رشیدالدین در عالم اسلام اشتهار دارد، زیرا شماری از نامداران عرصه‌های علمی و فرهنگی و ادبی ایران در آنجا با حمایت‌های مادّی و معنوی خواجه رشیدالدین و پسرش وزیر غیاث‌الدین محمد سکنی گزیده و شماری از مهم‌ترین آثار قلمی و ادبی عالم اسلام را خلق کرده‌اند که برای مثال می‌شود به مجموعه جامع‌التواریخ رشیدی و دایره‌المعارف سفینه تبریز اشاره کرد و همچنین از علّامه قطب‌الدین شیرازی که امروزه مدفن او در خیابان طالقانی قرار دارد، برای تدریس و مدیریت مدرسه ربع رشیدیّه دعوت شده بود و حتی مجموعۀ باغ کمال که آرامگاه کمال‌الدین خجندی و کمال‌الدین بهزاد، دو چهره تاریخی ادبیات و هنر مینیاتور ایرانی هستند، به مجموعه بزرگ ابواب البرّ رشیدی تعلق دارد.
او با بیان این‌که معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از سال ۱۳۹۲مجموعه‌ای از اقدامات مؤثر را برای احیای پروژه ربع رشیدی در ابعاد بین‌المللی آغاز کرده و در ۱۰ سال گذشته بی‌وقفه تا فروردین ۱۴۰۲ شمسی ادامه داده است، افزود: یکی از مهم‌ترین اقدامات این معاونت در ۱۰ سال اخیر، تلاش برای کسب بودجه و اعتبار برای تملک و آزادسازی اراضی کاوشگاه ملّی «ربع رشیدی» بوده است.
معاون میراث فرهنگی آذربایجان شرقی اضافه کرد: هر چند که «ربع رشیدی» از سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملّی ایران ثبت و طرح تملک و آزادسازی اراضی آن آغاز شده بود، اما متأسفانه در دهه ۱۳۶۰ وقفه‌ای در این روند ایجاد شد که منجر به گسترش ساخت و سازهای غیرمجاز و تجاوز و دست‌اندازی به عرصه و حریم این اثر ملّی شد. به طوری‌که در دهه ۱۳۶۰ «ربع رشیدی» از این ساخت و سازهای غیرمجاز لطمه‌های فروانی دید و از جمله در جبهه‌های شرقی و جنوبی آن و دقیقاً در محدوده عرصه اصلی اثر یک استادیوم بزرگ و یک ایستگاه گاز و یک پمپ بنزین احداث شد و ساختمان‌های شخصی و دولتی نیز ضوابط رعایت ارتفاع در محدوده حریم را اصلاً رعایت نکردند. با این حال، معاونت میراث فرهنگی آذربایجان شرقی تا اول فرودین ۱۴۰۲ شمسی موفق به تأمین بودجه برای تملک دوباره و آزادسازی مجدد مجموعاً ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه «ربع رشیدی» شده است.
نواداد ادامه داد: از دیگر اقدامات راهبردی معاونت میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، تأسیس پایگاه پژوهشی ملّی مجموعه میراث‌فرهنگی «ربع رشیدی» است که از سال ۱۳۹۸ شروع به فعالیت کرده است. تأسیس پایگاه «ربع رشیدی» اجازه می‌دهد که البته در صورت تأمین مستمر بودجه و اعتبارات لازم، فعالیت‌های پژوهشی و حفاظتی و مرمتی کاوشگاه «ربع رشیدی» در ۱۲ ماه از سال، بی‌وقفه در جریان باشد و از جمله احداث موزه تخصصی و کتابخانۀ تخصصی نیز برای این مجموعه پیش‌بینی شده است.
معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی با اشاره به این‌که تشکیل پرونده ثبتی برای ثبت ربع رشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو از دیگر اهداف و برنامه‌های پایگاه است، گفت: در سال ۱۴۰۱ پرونده «ربع رشیدی» برای ثبت در فهرست میراث‌فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو) ارسال شده است. ثبت وقف‌نامه «ربع رشیدی» که به قلم شخص خواجه رشیدالدین است و ثبت جامع التواریخ رشیدی نسخه کاخ ـ موزه گلستان در فهرست میراث معنوی و حافظه جهانی یونسکو در سال‌های گذشته از دیگر اقداماتی است که با همکاری و پیگیری معاونت میراث فرهنگی استان تحقق یافته است و نهایتاً باید به پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی اشاره شود که بستر و زمینه بین‌المللی کاوش و پژوهش در ربع رشیدی فراهم کرده است.
نواداد درباره دستاوردهای پژوهشی «ربع رشیدی» اظهار کرد: از سال ۱۳۹۵ شمسی با امضای پروتکل بین‌المللی «ربع رشیدی» با مشارکت معاونت میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی ملّی «ربع رشیدی»، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و شهرداری کلانشهر تبریز ساختار پژوهشی «ربع رشیدی» در ابعاد بین‌المللی و با هدف هدایت پروژه به سوی ثبت این اثر ملّی در یونسکو شکل گرفت.
به گفته او دانشگاه آلمانی بامبرگ به این پروژه رسماً ملحق شده است و درخواست‌هایی از طرف دانشگاه‌های ایتالیا برای مشارکت در این پروژه بین‌المللی دریافت شده است.
معاون میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی اضافه کرد: در پنج سال اخیر پایان‌نامه‌ها و رسالات تحصیلات تکمیلی و دوره‌های پسادکتری در حوزه‌های باستان‌شناسی و باستان‌سنجی و مرمت و معماری مرتبط با ربع رشیدی در دانشگاه‌های هنر اسلامی تبریز، هنر اصفهان، بامبرگ و ازمیر به پایان رسیده و یا در حال انجام هستند.
نواداد ادامه داد: کاوش‌های باستان‌شناختی و مطالعات حفاظتی و مرمتی در فاصلۀ ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ شمسی با مشارکت میدانی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و دانشگاه بامبرگ و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شد که متأسفانه به علت همه‌گیری کرونا متوقف شد و امید است با تأمین بودجه از طرف مسؤولان استانی در بهار ۱۴۰۲ احیا و از سرگرفته شود. البته در این مدت پروژه‌های مطالعاتی نظیر تهیه نقشه لیزر اسکن سه بعدی برج بزرگ جنوبی با اهداف مرمتی و تهیه نقشه ژئوفیزیکی تحت‌الارضی کاوشگاه ربع رشیدی با اهداف باستان‌شناختی توسط دانشگاه شهید بهشتی و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شده و به پایان رسیده است. در ترکیب واحدهای پژوهشی هیأت بین‌المللی ربع رشیدی در حال حاضر دو پروفسور، پنج دانشیار، دو استادیار، یک پژوهشگر پسا دکتری، یک دکتر مهندسی و یک دانشجوی دکتری حضور فعال دارند.
او همچنین درباره اقدامات حفاظتی و مرمتی «ربع رشیدی» بیان کرد: افزون بر خرید، تملک و آزادسازی ۱۳ هکتار از اراضی عرصه اصلی کاوشگاه «ربع رشیدی» که به خودی خود مانع از تخریب عمدی یا سهوی آن توسط عوامل انسانی می‌شود و همچنین صرف نظر از تجدید حصارکشی و دیوار حفاظتی کاوشگاه در جبهه جنوبی، آثار معماری مکشوف از پنج گمانه کاوش با روش تخمیر کاهگل سنتی که به تأیید کارشناسان حفاظت و مرمت پایگاه رسیده است، توسط کارشناسان مرمتی واحد کارآفرینی دانشگاه هنر اسلامی تبریز در دست اقدام است. همچنین کارشناسان این واحد از جمله کارشناسان فعال در مرمت و حفاظت میراث‌فرهنگی عتبات عالیات در کاظمین و کربلا و نجف اشرف نیز هستند.
نواداد همچنین گفت: تکمیل لیزر اسکن سه بعدی برج بزرگ جنوبی امکان آسیب‌شناسی دقیق آن را در ابعاد میلی‌متری فراهم کرده است و در حال حاضر مدیریت پروژه منتظر تخصیص بودجه و اعتبارات کافی برای شروع عملیات میدانی مربوطه است. آنالیز ملات برج بزرگ جنوبی توسط آزمایشگاه‌های دانشگاه صنعتی درسدن در آلمان انجام شده است و متعاقباً تیم کارشناسی بین‌المللی به این نتیجه رسیده است که برای انجام عملّیات مرمتی باید روش تهیه پخت سنتّی و اصیل ملات بازسازی و احیا شود که در همین راستا، معاونت میراث‌فرهنگی استان بر اساس طرح تیم آلمانی اقدام به ساخت کوره سنّتی مربوطه کرده است که البته باید با تأمین گاز صنعتی آن توسط شرکت گاز استان موافقت شود.
معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی با بیان این‌که راه‌اندازی این کوره به پایگاه ربع رشیدی اجازه می‌دهد به عنوان پایگاه تخصصی مطالعات ملات سنتّی آهک در سطح کشور مطرح شود، اظهار کرد: کاوش‌های باستان‌شناختی در حصار جنوبی همچنین منجر به بازنگری در آن دسته از طرح‌ها و ایده‌های مرمتی شده است که در دهه ۱۳۸۰ قبلاً پیشنهاد شده بود و متخصصان مرمتی پیشنهادی در حال حاضر بر انجام حفاظت حداکثری با روش‌های محیط زیستی دارند که از جمله ممانعت از فرسایش خاک با حفظ حداقل پوشش گیاهی ممکن است. متخصصان مرمتی «ربع رشیدی» نیز بر انجام اقدامات کاملاً دارای قابلیت برگشت‌پذیری تأکید کامل دارد. اقدامات حفاظتی برای مجموعه کاشی‌های معرق نفیس مکشوف نیز تا کنون توسط کارشناسان دانشگاه هنر اسلامی تبریز انجام شده است و مجموعاً پروژه «ربع رشیدی» دقت و اصرار دارد که فرآیند کارها تا حد امکان دقیقاً مطابق با آیین‌نامه‌های معاونت میراث فرهنگی کشور و یونسکو و کاملاً توسط کارشناسان متخصص و با رعایت تخصص‌گرایی محض انجام شود.
او بیان کرد: پروژه بین‌المللی ربع رشیدی نظر به اهمیتی این کاوشگاه و آثار مادّی و معنوی آن در ابعاد بین‌المللی در عالم اسلام دارد، از همان آغاز مورد رصد نهادها و مؤسسات علمی خارج از کشور بوده و مورد استقبال قرار گرفته است. دستاوردهای پروژه تاکنون در سه همایش بین‌المللی سالانه پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، یک پانل تخصصی در کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی خاورمیانه در ایتالیا و دو پانل تخصصی باستان‌شناسی ایران در دانشگاه بوخوم آلمان و استانبول با مشارکت معاونت میراث‌فرهنگی استان، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و طرف‌های آلمانی و کارشناسانی از ایتالیا و فرانسه و همچنین کنگره بین‌المللی بزرگداشت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی که با سعی و تلاش دانشکده معارف اسلامی دانشگاه تبریز در اسفند ۱۳۹۹ برگزار شد، بازتاب یافته است و دانشگاه بامبرگ نیز دوره‌های پسادکتری در این ارتباط را از سال ۱۴۰۱ آغاز کرده است.
نواداد در ادامه گفت: معاونت میراث‌فرهنگی از سال ۱۳۹۶ نسبت به تهیه و نصب گذر چوبی ویژه گردشگران اقدام کرده است. با توجه به وضعیت فعالیت کارگاه حفاظت و مرمت «ربع رشیدی»، در حال حاضر محدودیت‌هایی وجود دارد، اما در طرح‌های توسعه گردشگری البته به شرط تأمین بودجه و اعتبار کافی برای ادامه تملک و آزادسازی عرصه اصلی و سپس حریم «ربع رشیدی»، در نظر است که پارک و بوستان برای استفاده گردشگران، پارکینگ ویژه اتوبوس‌ها و ون‌هایی برای اجرای تورهای دست‌جمعی و تعدادی از تأسیسات رفاهی برای گردشگران تدارک دیده شود. نورپردازی و استفاده از عناصر و سازه‌های غیر نصبی و متحرک رفاهی و زیباسازی به نحوی که به آثار تاریخی تحت‌الارضی لطمه و صدمه نزند نیز در برنامه‌های طرح گردشگری قرار دارد، اما به هر حال باید شهروندان و مسؤولان شهر تبریز توجه داشته باشند که «ربع رشیدی» با توجه به اهمیت، قدمت، ابعاد و وسعتی که دارد، یک پروژه چندین‌ساله است که نیازمند تأمین مستمر و بی‌وقفه بودجه و اعتبارات کافی است؛ زیرا در فقدان تأمین بودجه و اعتبارات کافی برای استمرار کاوش‌ها و حفاظت و مرمت، عملاً چیزی برای بازدید گردشگران وجود ندارد. در این زمینه باید به تجارب موفق پایگاه‌های میراث فرهنگی پارسه و پاسارگاد در استان فارس اشاره شود. ماهیت گردشگری در «ربع رشیدی» از نوع گردشگری فرهنگی و تاریخی است که الزاماً رابطه‌ای ماهوی با کاوش و مرمت دارد.
معاون میراث‌فرهنگی آذربایجان شرقی تاکید کرد: تأمین بودجه و اعتبارات برای احیای پروژه «ربع رشیدی» در بهار و تابستان ۱۴۰۲ و همکاری مسؤولان شهر تبریز برای ادامه تملک و آزادسازی اراضی و به‌ویژه همکاری شهرداری تبریز و شهروندان محلۀ عباسی به منظور حفاظت و صیانت از ربع رشیدی در صدر فهرست مشکلات جاری و نیازمندی‌های «ربع رشیدی» است. شهروندان و گردشگرانی که منظره‌ای از ۱۳ هکتار خاک و تل و تپه‌ها را مشاهده می‌کنند، باید به خاطر داشته باشند که این تل و تپه مشتی از خاک و تودۀ سنگ نیست، بلکه در بطن و دل آن‌ها آثار مادی و میراث غنی هنر و معماری «ربع رشیدی» نهفته است که باید به مرور زمان و به تدریج کاوش و پدیدار گشته و حفظ و مرمت و صیانت شوند.
انتهای پیام/
خبرگزاری ایسنا