سفر به بی‌نظیرترین شاهکار هنری دوره ایلخانی در زنجان

به گزارش نصر، بخش سلطانیه در ۴۰ کیلومتری جنوب استان زنجان قرار گرفته و بر اساس متون تاریخی، نام قدیم آن، شهرویاژ، شهرویاز و شهرویان بوده و از توابع قزوین به شمار می رفته است.
مغولان آن را " قورآلان " نامیده و هنوز هم روستایی به نام "اولان" در نزدیکی سلطانیه وجود دارد.
شاردن در سفرنامه خود درباره پیشینه شهر سلطانیه می نویسد: "سلطانیه یکی از بلاد باستانی پارت ها می باشد" اما نشانی آن را ذکر نکرده است.
بسیاری از نویسندگان و محققان اروپایی بر این باورند که سلطانیه بر روی بقایای "تیکرانا کرت" بنا شده، کرت در فارسی باستان به معنی شهر و بلده و تیکران نیز نام یکی از پادشاهان است.
حمدالله مستوفی درباره مکان شهر سلطانیه در تاریخ گزیده نوشته است: «محل این شهر در جایی بود که مغولان بدان " قنقور اولانگ " می گفتند و " اولانگ " مرتع و چمن را گویند.
این گنبد پس از گذشت سالهای طولانی همچنان استوار مانده است و همه ساله در ایام مختلف به ویژه در تعطیلات نوروزی بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جذب می کند.

نگاهی به گنبد بی نظیر سلطانیه
گنبد سلطانیه یکی از مهمترین و عظیمترین بناهای آرامگاهی دوران اسلامی در ایران است که پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استامبول، سومین بنای بزرگ تاریخی محسوب می شود و از حیث فناوری ساخت گنبد، بزرگترین گنبد آجری در جهان به شمار می رود.
بنای گنبد در دوران حکومت خدابنده از ۷۰۴ تا ۷۱۳ ه. ق احداث شده و تنها بنایی است که از مجموعه ارگ سلطانیه باقی مانده است.
بانی و سازنده آن را رشیدالدین فضل الله و تاج الدین علی شاه ذکر کرده اند.
در داخل شهر نیز به دستور اولجایتو بنای مقبره بزرگی برای او در نظر گرفته شده بود، الگوی ساخت بنای سلطانیه مقبره سلطان سنجر در مرو است که اولجایتو در زمان ولیعهدی (وقتی حاکم مرو بود) بارها آنجا را دیده بود.
مرحوم کریم پیرنیا در کتاب جغرافیای تاریخی سلطانیه نقل کرده است که شیوه ساختمانی گنبد سلطانیه به پیروی از مدرسه ضیائیه(۶۲۳ ه. ق) است که مقارن ظهور چنگیز ساخته شده و نیز گنبد جبلیه یا هارونیه طوس که سرمشق سایر گنبدهای دوره ایلخانی است.
گنبد سلطانیه در سمت جنوب غربی ارگ سلطانیه برپا شده است و در داخل ارگ هر یک از رجال معروف دارای عمارتی بودند و علاوه بر آن در ساختن بناهای عمومی و قصرها با یکدیگر رقابت داشتند.
در اطراف بنای سلطانیه بناهای الحاقی وجود داشته که ویران شده است.

عمارت گنبد سلطانیه:
زمین طبیعی سلطانیه فشرده و یکپارچه متشکل از مواد آهکی و خاک رس و خرده سنگ های کوچک (حداکثر ۳۵ سانتی متر) است و این ویژگی سبب شده تا زیر پای گنبد محکم و سفت شود که از علل پایداری در مقابل عوامل تخریبی مختلف محسوب می شود.
ساختمان سلطانیه بر روی یک نقشه هشت ضلعی بنا شده است که طول هر ضلع آن ۱۷ متر و فاصله میان وجوه خارجی آن ۴۲ متر و ضخامت بنا حدود ۷.۴۰ متر است.
بر هر وجه در داخل، یک ایوان قرار گرفته که در طبقه همکف به شکل هشت ایوان (چهار ایوان بزرگ و چهار ایوان کوچک) مشخص بوده و در بالا دارای یک طبقه دیگر مشرف بر فضای داخلی است.
قوس ایوان ها در این فضا پنج یا هفت است و در منتهی الیه این قوس ها کتیبه هایی با احادیث نبوی نوشته شده و سپس مقرنس کاری زیبایی، پلان هشت ضلعی را به دایره تبدیل کرده و زمینه اجرای گنبد را فراهم آورده است.
ساخت گنبد به گونه ای است که در نمای خارجی ۲ طبقه و از داخل سه طبقه به نظر می رسد، این بنا در جهات اصلی جغرافیایی احداث شده و در ضلع جنوبی آن بنای الحاقی تربت خانه و در زیر تربت خانه، سردابه قرار دارد که متشکل از فضاهای متعدد است.
در مورد هشت وجهی بودن آن برخی معتقدند انتخاب طرح هشت ضلعی از روی محاسبات تجربه شده معماری و به خاطر مرکزیت ایستایی در نظر گرفته شده است ولی برخی دیگر از پژوهشگران بر این اعتقادند که طرح وجوه مثمن گنبد تنها به سبب ایستایی آن نیست بلکه احتمالاً دارای این مضمون و کنایه از عرش الهی است که بر اساس احادیث، هشت ملک آن را حمل می کنند.
طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضاهای این بنا تقارن بر یک محور است که امتداد آن به طرف قبله قرار دارد.
قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگی ساختمان در تمام ایران بی نظیر است.

درگاه های ورودی گنبد:
در روزگار آبادانی، رفت و آمد به گنبد از طریق چهار درگاه کوچک انجام می شده است که ورودی های بزرگ مورد استفاده مردان و ورودی های کوچک که به ایوان های کم وسعت طبقه اول منتهی می شد به زنان اختصاص داشت و احتمالاً ورودی های شرقی و شمال غربی مورد استفاده مردان قرار داشته است و ورودی جنوبی گنبد به لحاظ الحاق تربتخانه به گنبد، درگاه ورودی بین تربتخانه و گنبد بوده است.
بعد از طبقه همکف، طبقه اول شامل دهلیزهای ارتباطی است این طبقه در ارتفاع ۹.۴۰ متری قرار گرفته و از طریق سه واحد پلکان دسترسی به آن امکان پذیر است.
این راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاریک است که تامین نور و روشنایی آنها به وسیله پنجره هایی که در چهار ایوان بزرگ تعبیه شده است صورت می گیرد.
در راهروهای طبقه اول اتاقک هایی وجود دارد که احتمالاً برای بانوان و خانواده سلطنتی در نظر گرفته شده است تا در مراسم مختلف نظاره گر آداب و مراسم فرهنگی باشند.
طبقه دوم شامل ایوان هایی است که هر یک به وسیله سه قوس تقسیم می شود و هیچ گونه ارتباطی با داخل گنبد ندارد به غیر از راه پله هایی که از طبقه همکف به بالا می آید.
در ایوان های طبقه دوم (رو به بیرون) در هر وجه بنا سقف راهروهای مستطیل شکل با طاقهای ضربی پوشیده شده که دارای سه چشمه طاق، یک چشمه طاق میانی و ۲ چشمه طاق در اطراف آن است.
از طبقه دوم هشت پلکان در داخل جرزها ایجاد شده که به مناره ها منتهی می شود و این طبقه را به طبقه سوم مرتبط می کند.
پله ها مدور و چرخشی هستند، هر پله ۹۰ سانتیمتر طول و ۳۰ سانتیمتر ارتفاع دارد.
ارتفاع طبقه سوم (پشت بام) حدود ۲۷.۸۰ متر است، در این طبقه پاطاق گنبد و پایه های هشت ضلعی مناره ها قرار گرفته است.
ارتفاع آن ۱.۴۰ و ارتفاع گنبد ۱۹ متر از طبقه سوم است، در نمای بیرونی گنبد در هر هشت ضلع آن طاق نماهایی وجود دارد که عملکرد سازه ای تزیینی دارد.

تربتخانه:
دومین فضای مورد بحث آرامگاه اولجایتو، فضای موسوم به تربت خانه است. ‌این فضا به شکل مستطیل با طول ضلع ۱۷.۶۰ متر و عرض ۷.۸۰ متر و با ارتفاع ۱۶ متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.
بر اساس یافته های باستان شناسی این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.
پوشش سقف تربتخانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته شده، قطر طاق وسطی که بزرگتر است ۹ متر و طاقهای طرفین سه متر اندازه گیری شده است.
در ارتفاع سه متری از کف، در گرداگرد آن کتیبه ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر کرده است.
بین تربتخانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از مس و طلا قرار داشت که به مرور زمان از بین رفته یا به غارت رفته است.
برخی اشاره به این داستان دارند که این فضا جهت انتقال حرمین شریف دو امام بزرگوار حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر گرفته شده که به دلیل مخالفت علما، این عمل صورت نگرفته است.
به دلیل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت این فضا به آن تربتخانه گویند.

سردابه:
سردابه گنبد سلطانیه در ضلع جنوبی و در زیر تربتخانه واقع شده است و درگاه ورودی آن در ایوان جنوبی به وسیله ۹ پله و عبور از یک پاگرد به طول ۱۶۵سانتی متر به کف سردابه راه می یابد.
اینگونه استنباط می شود که سردابه گنبد سلطانیه پیش از سایر بخش های آن بنا شده و پیش از اتمام بنای گنبد مورد استفاده قرار گرفته است.
تزیینات به کار رفته در سردابه شامل نقش آجر در رجهای منظم است.
مجموعه بنا با دو طاق مجاور و راهرو کوچک ارتباطی، دارای دو پله با سقف کوتاه، بهترین شیوه ساخت سردابه سازی است. به گواه خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی در کتاب جامع التواریخ، سلطان اولجایتو پس از انجام تشریفات و مراسم کفن و دفن در سردابه مدفون شد.

گنبد:
گنبد سلطانیه از نوع دو پوسته به هم متصل است که بین دو پوسته گنبد از ۶۰ تا ۱۴۰ سانتیمتر فاصله وجود دارد.
فاصله دو پوش با طاقهای هلالی پر شده و فضای بین دو پوسته به تدریج از پایین به بالا کمتر می شود و بدون پشت بند، شانه یا وسیله تقویت کننده دیگری ساخته شده است.
این تغییر ضخامت که از دیدگاه فنی و مهندسی برای افزایش پایداری و نیز سبکی گنبد ضروری به نظر می رسد، بیانگر درک حسی سازندگان آن از اصول ایستایی پوسته ها و رفتار دینامیکی آنها است.
بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان با آجر ساخته شده است و سپس روی گنبد را با روکش کاشی های فیروزه ای و آبی تزیین نموده اند.

مناره ها:
در طبقه سوم در زوایای هشتگانه بنا، هشت مناره ایجاد شده که به استثنای یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی، بقیه مناره ها فروریخته است.
این مناره ها تو خالی است و به وسیله پلکان چرخشی از بام تا سقف ایوانهای طبقه سوم و تا نوک مناره راه پیدا می کند.
مناره ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد یکسان است. راهیابی به این مناره ها از هشت پلکان ساخته شده و در داخل جرز امکانپذیر است.
هشت مناره در هشت گوشه این بنا علاوه بر ایفای نقش ایستایی خود در آرایش و ابهت بنا نیز نقش به سزایی دارد.
ساخت ایوانهای جانبی و وجود هشت مناره در گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ایجاد شده است.
این فناوری در معماری ایران، اولین بار در بنای مقبره اسماعیل سامانی در بخارا و سپس در مقبره سلطان سنجر سلجوقی مورد آزمایش قرار گرفت.
نقشه مناره ها از ابتدا تا ارتفاع ۲ متری در قاعده، به سبک خود بنا، هشت ضلعی منتظم با قطر ۲.۴۰ متر و طول هر ضلع یک متر است سپس نقشه آنها به دایره کامل مبدل شده و قطر دایره مناره ها از نمای بیرونی ۲۰۵ سانتی متر و ضخامت جداره آنها ۴۰ سانتیمتر ادامه پیدا می کند.
حداکثر ارتفاع هر مناره در حال حاضر ۱۵.۵۰ متر و در زمان اولیه با افزایش گلدسته های متناسب احتمالاً ۱۸ متر بوده است.
گلدسته ها در زمان پابرجایی با آجرکاری و کاشی کاری تزیین شده بودند، این نوع منقش کردن و آراستگی از نیمه دوم قرن سوم هجری به بعد رایج شده است و پس از این دوره، تمامی قسمتهای خارج مناره ها را با آجر یا گچ و کاشیکاری رنگین با کاربرد آیات و روایات و احادیث نبوی(ص) زینت می کرده اند.

تزیینات گنبد سلطانیه:
به طور کلی تزیینات گنبد را به دو دوره تقسیم کرده اند که دوره اول شامل تزیینات اصلی گنبد، کاشی کاری و قسمتی از گچبری ها و دوره دوم شامل گچبری و نقاشی روی تزیینات دوره اول است.
بررسی هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه و تحقیقات پژوهشگران، حاکی از آن است که در هر دو دوره تزییناتی متعلق به دوره ساخت بنا و همزمان با اولجایتو ابو سعید صورت گرفته است، برخی نیز علت تغییرات در تزیینات گنبد را اختلافات مذهبی و سیاسی آن دوره می دانند.
هنرهای کاربردی آجرکاری، کاشی کاری، تلفیق آجر و کاشی، برخی کتیبه ها از جمله کتیبه های معقلی در خارج و داخل بنا و همچنین بخشی از گچبری ها از جمله نمای بیرونی و ایوانهای طبقه اول را به دوره اول تزیینات گنبد نسبت داده و پاره ای از گچبریها و نقاشیها، نگارش خطوط و کتیبه ها به ویژه در داخل گنبد و تربتخانه را به تزیینات دوره دوم نسبت داده اند.
انتهای پیام/