یادداشت/
از دبیری دبیرستان‌های تبریز تا نگارش مستندترین تاریخ قاجار
نصر: در تاریخ‌نگاری تاریخ معاصر ایران نام بلند زنده‌یاد شادروان علی‌اصغر شمیم روشنایی بخش چشم دوستداران فرهنگ و تمدن آذربایجان و ایران است.
علی‌اصغر شمیم تاریخ‌نگار، پژوهشگر، نویسنده، مترجم و استاد تاریخ دانشگاه تهران در سال 1282 هـ.ش در یک خاندان فرهنگی ترک تبار همدان متولد شد. پس از اخذ دیپلم از همدان به تهران رفت و از دانشسرای عالی لیسانس تاریخ گرفت و از محضر اسایتد برجسته‌ای چون عباس اقبال آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار و... بهره‌های فراوان برد. به محض اخذ لیسانس و استخدام در وزارت فرهنگ عازم تبریز شد و به مدت 6 سال دبیر تاریخ و جغرافیای دبیرستان‌های رشدیه، فردوسی و لقمان تبریز بود. علاوه بر تدریس وی با نشست و برخاست با افراد مطلع و تاریخ دان به تألیف تعدادی از کتب درسی و همچنین کتب جغرافیای آذربایجان و کردستان نمود و کتاب درسی (کردستان) را نوشت که شامل شرح جغرافیای طبیعی، سیاسی و اقتصادی کردستان و بیان نژاد و تاریخچه سیاسی و زبان، مذهب و تقسیمات ایلات کرد بود. که در سال 1312 هـ.ش در زمان حکومت پهلوی اول در چاپخانه امید تبریز به زیور طبع آراست و این کتاب سال‌ها منبع مهمی برای کردستان‌شناسی بود.
در آن زمان خاندان‌های زیادی از سلسله قاجار در تبریز در قید حیات بودند و برخی از آثار تاریخی دوره قاجار در تبریز هنوز تخریب نشده بود. وی پس از ساعات تدریس کوچه‌پس‌کوچه‌ها، بازار، معابر، میادین و خیابان‌های تبریز و هر جا که نشان تاریخی دوره قاجار در آن نمود داشت با پای پیاده و با حوصله می‌گشت. با بزرگان و آگاهان و تاریخ‌دانان در تبریز می‌نشست و به قول استاد فقیدمان، زنده یاد ناصر تکمیل همایون طرح جمع‌آوری و تدوین مستندترین تاریخ ایران در سلطنت قاجار را طراحی و تدوین می‌کرد.
در کتابخانه ملی تبریز، کتابخانه تربیت و کتابخانه‌ی دانشسرای پسران تا پاسی از شب به مطالعه بخشی از آثار مکتوب دروه ۱۳۷ ساله قاجاریه می‌پرداخت و به جمع‌آوری اسناد تاریخی از گوشه و کنار شهر کهن تبریز مبادرت می‌کرد. خودش بعدها در دانشگاه تهران به دانشجویان می‌گفت: در هر کوی و برزن تبریز ما بخشی از رویدادها، رخدادها و اتفاقات تاریخی ایران را نهفته می‌بینیم.
چرا که علی‌اصغر شمیم بهتر می‌دانست که تبریز کهن 9 بار درهزار سال گذشته پایتخت محلی و ملّی ایران بوده و در شکل گیری حکومت های مقتدر پیشتاز بوده است.
مطالعات وسیع تاریخی و آشنایی به زبان‌های ترکی آذربایجانی، عثمانی، فارسی، انگلیسی و فرانسه دسترسی وی را به آثار مکتوب دوره تاریخی قاجار به این زبان‌ها میسر می‌ساخت. پس از 6 سال اقامت در تبریز با کوله‌باری از اندوخته‌ها و تجارب و مشاهدات و آگاهی‌های تاریخی در سال 1316 ه.ش به تهران فراخوانده شد و این بار همچون تبریز دبیر تاریخ و جغرافیای دبیرستان‌های پایتخت شد.
وی در این مدت علاوه بر تکمیل مستندات تاریخی درباره قاجار به تدوین کتب تاریخ و جغرافیای دبیرستان‌ها با همکاری جمعی از دبیران ممتاز نواحی کشور پرداخت و به دلیل علاقه‌مندی به کتاب و کتابخانه در سال 1319 هـ.ش به ریاست کتابخانه ملّی ایران گماشته شد.
و این منصب فرصت مناسبی شد تا به اسناد بکر و تاریخی و دلخواه در قفسه‌ها و خزائن طبقه‌بندی شده که دست هر پژوهشگری به آسانی به آنها نمی‌رسید، برسد و به تکمیل مطالعات و نوشته‌های خود بپردازد. در سال 1325 هـ.ش دولت برای سروسامان دادن اداره فرهنگ اصفهان، شمیم را رئیس فرهنگ اصفهان کرد و وی عازم آن شهر شد. مثل تبریز که 6 سال ماندگار بود، 6 سال هم در اصفهان ماند و در سروسامان دادن به فرهنگ با به کارگیری معلمان و دبیران،کوشش‌های فراوانی کرد و پس از سروسامانی اداره کل فرهنگ اصفهان دولت در سال 1331 هـ.ش وی را عازم خوزستان کرد تا در این استان نفت‌خیز دو زبانه به رونق فرهنگ و آموزش آن بپردازد که به گواه تاریخ هم چنین شد.
در اصفهان و اهواز نیز علی‌اصغر شمیم علاوه‌بر بر ریاست فرهنگ این دو شهر به تدریس تاریخ و جغرافیا نیز می‌پرداخت و مطالعات گذشته خود را تکمیل می‌کرد و برخی از آثار وی تا بحال منتشر شدند و در این سال‌ها گروه تاریخ دانشگاه تهران علی‌اصغر شمیم را با دامنه وسیع مطالعاتی که شهره عام و خاص شده بود به دانشگاه تهران فراخواند و با اینکه علی‌اصغر شمیم لیسانسیه بود ولی اساتید گروه تاریخ دانشگاه تهران متفق‌القول مجوز تدریس وی را صادر کردند که وی تا سال 1345 هـ.ش که بر اثر نارسایی قلبی به رحمت ایزدی پیوست.
استاد تاریخ دانشگاه تهران بود و کلاس‌های درس او مملو از دانشجویان رشته‌های مختلف علاقمند به تاریخ و فرهنگ ایران می‌شد که برای شنیدن مستند تاریخ معاصر ایران از زبان شیوای استاد مسلم در کلاس‌های ایشان حاضر می‌شدند. و با اینکه مدرک تحصیلات تکمیلی تاریخ نداشت ولی استاد راهنمای دانشجویان کارشناسی ارشد رشته‌های تاریخ دانشگاه تهران را نیز عهده‌دار می‌شد. وقتی در دهه 40 تاریخ 2 جلدی مستند «ایران در دوره
سلطنت قاجار» را منتشر کرد با استقبال مراکز علمی، دانشگاهی و حتی مراکز مطالعاتی بین‌المللی و خارج کشور نیز مواجه شد. نویسنده این سطور در دوره کارشناسی ارشد روزنامه‌نگاری در درس تاریخ معاصر ایران که زنده‌یاد دکتر ناصر تکمیل همایون مدرس آن بود از سوی آن استاد عزیز سفر کرده به عنوان پژوهش مطالعاتی، قاجار را به این دانشجوی کم بضاعت علمی تکلیف کرد و اینجانب این اثر دوجلدی وزین را مطالعه کردم و بخشی از اطلاعات ناقص تاریخی حقیر درباره تبریز و قاجار مدیون راهنمایی این دانشمندان برجسته و خوشه‌چینی از آثار مکتوب اساتید تاریخ است.
مهمترین تاریخ ایران در دوره سلطنت قاجار، جامعیت اطلاعات تاریخی، نشر روان و ساده، حفظ مبانی نگارش، جامعیت صوری، اسناد جمع‌آوری شده و منحصربه فرد، دسترسی به شاهدان اول و دوم خاندان قاجار و مشاهدات میدانی از آثار تاریخی آن ها، در 2 شهر تبریز و تهران را می‌توان ازمزیت‌ها و نقاط قوت آن اثر برتر برشمرد. وی در مطالعات علوم قرآنی نیز ید طولانی داشت و در این اقیانوس بیکران الهی نیز غور و کنکاش می‌کرد و دو کتاب در موضوعات علوم قرآنی نیز از این نویسنده‌ی نامی در اختیار دین پژوهان قرار گرفته است. بی شک و بدون اغراق
نام بلند علی اصغر شمیم در تاریخ معاصر ایران می‌درخشد و آشکار شدن بخشی از زوایای پنهان تاریخ سلسله‌ی قاجار مدیون تلاش های خستگی ناپذیر این فرزند فرهیخته، ادب آموخته و ترک تبار سرزمین ما است که هرکس گام در مطالعه‌ی تاریخ معاصر ایران می‌پردازد، از آثار و تحقیقات و یادگار های منحصر به فرد علی اصغر شمیم فیض خواهد برد. یاد و نام این استاد عزیز سفرکرده را ارج نهاده و به روح پاک آن آموزگار پژوهشگر نامی کشورمان درود می فرستیم و یاد و نامش را گرامی میداریم و امید داریم در روز جزا بزرگ پروردگار عالمیان رو سفید گرداند.
محمد فرج‌پور باسمنجی
انتهای پیام/
نصر