در اندیشه های ثقه الاسلام تبریزی و مشروطه خواهان

 با همین نگرش برای حل مسائل و مشکلات کنونی باید با نگاهی به گذشته، ریشه های مشکلات را دریافت و عوامل پیدایش آنها را درک نمود تا بتوان توانایی آینده نگری را در جامعه افزایش داد و در نهایت حافظه تاریخی ملت خویش را که بخشی از هویت ملی ماست؛ تقویت بخشید. پس قطع پیوندهای مردم از میراث فرهنگی و تاریخی گذشتگان، تلاش در جهت بی هویت کردن ملت است که بایستی به این نکته کلیدی تمرکز ویژه ای داشت تا با بهره گیری از هویت تاریخی، مسیر و استراتژی مناسبی برای حال و آیندگان ترسیم کرد.
در همین جهت از گام های اصلی در تقویت هویت یک ملت، شناسایی چهره های برجسته و تاثیرگذار در تاریخ آن ملت و ارزیابی و تجلیل از آنهاست. براین اساس، این موضوع نه تنها در گرایش های علمی بسیار حائز اهمیت است، بلکه در حوزه های عمل نیز باید مورد عنایت قرار گیرد. متاسفانه به طور مثال در زمینه بزرگان صنعت و تجارت و نظریه پردازان امور تولید، شخصیت وجودی شان که در زمان خود از بارزین و ممتازین جامعه به شمار می آمدند با گذشت زمان در بوته فراموشی سپرده شده اند.
بی تردید نارضایتی جامعه ایران در سال های حکومت پادشاهان قاجار، زمینه اصلی اعتراضات مردمی علیه دولت و زمینه ساز نهضیت مشروطیت بود و تحریم تنباکو که در سال 1309 ه.ق (1271 ه.ش) در پی حکم آیت الله میرزای شیرازی شکل گرفت- البته ناگفته نماند که این موضوع توسط تجار تبریزی در پی اطلاع از طریق جراید استانبول اطلاع رسانی شد- به عنوان سرسلسله جنبش های آزادی خواهانه در تاریخ معاصر ایران به  شمار می رود که زمینه های همراهی و همکاری اقشار مختلف مردم و از جمله تجار را با روحانیون به وجود آورد و آنها را به قیام علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی ترغیب نمود.
مطالعات اسناد تاریخی نشان می دهد بعد از صدور فرمان مشروطیت در چهاردهم جمادی الثانی 1324 ه.ق (14 مرداد 1285 ه.ش) انجمن مشروطه تبریز از بدو پیدایش آن به مسائل اقتصادی و لزوم توجه به آنها با دیدی فراتر از سطح جامعه آن دوره نگریسته است.
از همان روزی که در زمان تحصن، صندوق اعانه پدید آمد که در آن حتی تاکید شده بود « در اکل و شرب بنا بر مختصرات باشد و رویکرد اقتصادی انجمن معطوف به مسائل چندی شود. مهم ترین و راهبردی ترین این رویکرد ما، اعلان نوعی «جنگ اقتصادی» علیه بانیان فلاکت و بدبختی اقتصادی ایران می باشد.»
بر این اساس انجمن مشروطه تبریز، ضمن استدعا از وطن پرستان و صاحبان همت درخواست می نماید: «بیایید همت کرده و متاع را که در مملکت خودمان هست و به عموم کفایت می کند، پوشیده و رواج بدهیم و از خارج نیاوریم.» این منظومه تاریخی حمایت از کالای داخلی، مصداق ها را چنین ذکر می کند:
اول: جوراب که پنبه و پشم آن حاصل وطن است و زنان بیوه و پیرزنان به ریسیدن و بافتن آنها مشغول و گذران می کنند.
دوم: کفشی که با چرم ایران دوخته شده و متاع مملکت است و چقدر عمله از ساختن آن معاش خود را می گذرانند، خریده و متاع خارجه را رواج ندهیم و دباغ ها وقتی که دیدند چرم ایران رواج یافت آنها هم سعی کرده چرم خوب و لطیف درست خواهند کرد.
سوم: ظرف بدل چینی است که هرگاه تمام اهالی ایران ظرف بدل چینی خودشان مصرف نموده و از خارجه نیاوردند که کرورها تفاوت کرده، پول که روح مملکت است به هدر نرود و برای چه قدر بیکار کار پیدا شود. پس تکلیف است که همت کرده این سه متاع مملکت را رواج بدهیم. (1)
در باب همین مصداق ها ادامه می دهد: «جمع کثیری از غم خواران وطن مقدس و خواهان ترقی آن، یک جا متعهد و هم قسم گردیده اند که بعد از این، خرید و استعمال البسه خارجه به قدر امکان و بلکه به طور کلی و عمومی امساک فرموده و به ترویج داخله بکوشند.... که اقلاً چندی از جفاهای دست به بغل مانده وطن عزیزمان که به جهت منسوخی بافت های دستی شان کار و بارشان را ویران کرده و محتاج فعلگی و غالب شان به سوی دیگر گرویده اند از این ممر معیشیت خودشان را کسب نمایند.» (2)
با این چنین استقبال مردمی، اعضای انجمن، صرف چای را در مجالس تعزیه و فاتحه خوانی موقوف می نمایند و البته این کار را ابتدا از خود شروع کرده و بعد به دیگران توصیه می نمایند که: « قند و چای خارجه را که موجب خانه خرابی ملت ایران است کمتر صرف نموده، پول مملکت را در منفعت خارجه مصرف ننمایند.»(3)
رویکرد دیگر انجمن مشروطه تبریز در باب اقتصاد، مربوط به «حمایت از سرمایه گذاری» و «ایجاد اشتغال» در شهر تبریز می باشد. انجمن از آن جایی که هدفی جز پیشبرد امور خدمت به مردم نداشته است، این چنین اقداماتی را حتی در جلسات فوق العاده رسیدگی می نموده و در این مورد حتی انجمن، مجوز تاسیس کارخانجات و موسسات تولیدی را نیز صادر می نمود و تایید نهایی آن را به عهده مجلس شورای ملی در تهران می گذاشت. (4)
با مطالعه این استاد تاریجی دیده می شود که انقلاب مشروطه یکی از مهم ترین برهه های تاریخی ایران است که صفحات بسیاری از آثار اندیشمندان و پژوهشگران عرصه « تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی» و «اندیشه» را به خود اختصاص داده است. در این میان، روحانیت به طور عام و مراجع عظام به طور خاص، نقش بی بدیل در تحقق و پیروزی آن را داشتند. آشنایی با مبانی فکری و عدالت گستری آنان، می تواند در تربیت فردی و اجتماعی ، تاثیر به سزایی داشته باشد.
میرزا علی ثقه الاسلام تبریزی به عنوان یکی از عالمان برجسته دوران مشروطیت در تبریز علاوه بر حرکت در مسیر علم و تقوا، به صورت جدی در عرصه سیاست و امور مملکت اسلامی ورود پیدا کرده بود که از مجموعه این فعالیت ها، کارنامه  درخشانی از خود به جای گذاشته است. کارنامه ای که می تواند سرمشق و سرلوحه کاری بسیاری از نظام های سیاسی و سیاستمداران فعلی قرار گیرد.
تقید عملی به فضائل و هنجارهای اخلاقی، حضور جدی در عرصه مشکلات جامعه، هرگز مانع از حضور وی در عرصه های سیاسی و اجتماعی نشد. ایشان با رصد کردن حوادث و رویدادهای سیاسی و اجتماعی ایران و حضور به موقع در وقایع مختلف، یکی از وزنه های برجسته سیاسی روزگار خویش به شمار می رفت. مفهوم استقلال سیاسی و اقتصادی از دیدگاه ثقه الاسلام با مفهوم حفظ کیان و اصل اسلام که یک قاعده مهم فقهی است، پیوند می یابد. مکتوبات سیاسی ثقه الاسلام تبریزی متاثر از افکار عصر، وجوهی از نوآوری فقهی و سیاسی را در اندیشه ایشان نمایان می سازد که همین امر، تمایز آراء ایشان را با سایر علما در مواجه با مسائل اجتماعی و اقتصادی نشان می دهد. او توجه به تولید ملی را بسیار مورد توجه قرار داده و واردات ماشین آلات تولیدی به همراه دانش فنی را مورد تاکید قرار می دهد که در عصر خود جزو افکار متعالی بوده است. چنانکه وی در لایحه ای که به میرزا فرمانفرما والی آذربایجان نوشته است، می گوید:
«از همسایگان که رقبا مملکت هستند و آبادی ملک خود را در خرابی ما می دانند و ما را مزدور خود گرفته و عزم و جزم کرده اند که همیشه با مزخرفات صنایع خود، وطن ما را خراب و ما را محتاج به نان و آب نمایند، توقع رعایت و حمایت کردن خبط فاحش و تصور بیجاست و گمان اینکه ما با آوردن کارخانجات فنی، از قبیل ماهوت بافی، چلوار بافی، قندریزی، حلبی سازی می توانیم خود را از خارجه مستغنی سازیم، تصور باطل است. بلکه اولا باید این صنایع را آموخت، بعد کارخانه را آورد و گرنه دول خارجه ابداً روا نخواهد داشت که این صنایع از ملک ما صورت بگیرد و به تجارت او سکته آورد! بلی! اسباب و ماشین آن را که مال التجاره است به ما می فروشند و علم آن را نخواهند فروخت. چنانکه شواهد آن در تهران و تبریز موجود است. روس و انگلیس که هر دو در میدان پلتیک تجارت نرد می کنند و در پی ترویج متاع خود و کار کردن و منع نمودن متاع دیگران است. چگونه روا می دارند که ملک ما بالکلیه از ایشان مستغنی بشود؟ پس مملکت ما تا بخواهد خود را از غالب متاع خارجه مستغنی نماید، خیلی زحمت ها لازم داد.... همت پطر کبیر و عزم میکادو لازم است ... کارهای کردنی و علوم یادگرفتنی زیاد است. مثل تهیه آب برای شهر و نظایر آن و علم ذوب آهن که از امور مهمه است و غیرذالک که همه موقوف بر همم الرجال فائقه الجبال (همت مردان از کوه ها مرتفع تر است) است.  به قول شاعر که گفته: همت اگر سلسله جنبان شود/ مور تواند که سلیمان شود (5)
حال با توجه به مراتبی که ذکر شد، ملاحظه می شود در بیش از یک سده گذشته، دلسوزان کشور به اهمیت حمایت از کالای ایرانی پی برده بودند مع الاسف در گذر دوران به نحوی عمل شده که امروز همچنان همان دغدغه ها وجود دارد و نیز حمایت از تولید ملی دغدغه اصلی مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) و مردم است. لازم است با تبیین مباحث نظری این موضوع مهم در جامعه، این باورعمومی ایجاد شود که تنها راه حل رفع مشکلات اساسی کشور از قبیل بیکاری، فقر و معظلات معیشتی مردم، تقویت پول ملی و جلوگیری از نوسانات ارزی و تامین مایحتاج مردم در توجه به تولید ملی و محور قرار دادن آن در سیاست های کلی و تنظیم و هماهنگی سایر سیاست ها با این مهم به عنوان ستون اصلی اقتصاد امکانپذیر می باشد.

...........................................
(1)انجمن (روزملی)، سال اول، نمره سوم، هفتم رمضان المبارک 1324 ه.ق ص اول
(2) انجمن (جریده ملی)، سال اول، نمره 24، 14 ذی القعده الحرام 1344 ه.ق ص4
(3) انجمن (جریده ملی)، نمره 25، 17 ذی القعده الحرام 1324 ه.ق ص4
(4) نامه های تبریز از ثقه الاسلام به مستشار الدوله، در روزگار مشروطیت به کوشش ایرج افشار ص252
(5)یادداشت های میرزا اسداله ضمیری، به کوشش برادران شکوهی ص 52-53

به قلم رضا رحمانی
انتهای پیام/