وطن‌دوستی و ایمان به آموزه‌های اسلامی، بنیان اندیشه نظامی گنجه ای است

به گزارش نصر، امروز روز ملی بزرگداشت شاعری است که فرهنگ ایرانی و اسلامی در شعر او نمودی دیگرگون و تاثیرگذار داشته است. نظامی گنجوی، به عنوان یکی از مفاخر ایرانی جهان اسلام شناخته شده است، پنج گانه او که به خمسه نظامی مشهور است، از نظر مضمونی مجموعه ای کامل از عشق، عرفان، مذهب و اخلاقیات است که سال‌ها مورد توجه ادبای پس از او قرار گرفته و الهام‌بخش نویسندگان بسیاری پس از وی بوده است.
محمد طاهری خسروشاهی، پژوهشگر تاریخ و ادبیات آذربایجان و مسئول آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز، در گفت‌وگو با ایرنا، از نظامی و اهمیت شهر گنجه در تاریخ ایران و اسلام صحبت کرد و نظامی را یک مسلمان وطن‌پرست ایرانی، دانست.
عضو کمیته علمی جایزه ملی کتاب سال تبریز، گنجه را به عنوان زادگاه نظامی از محافل پررونق جهان اسلام دانست و گفت: برای شناخت نظامی ابتدا باید خاستگاه او را شناخت، شهر تاریخی گنجه اگرچه از گذشته‌های دور، سلایق مختلف نژادی و فرهنگی را پذیرفته، همواره یکی از کانون‌های درخشان فرهنگ و هویت اسلامی، به شمار آمده است.
طاهری خسروشاهی با بیان این که بر اساس شواهد و قرائن تاریخی، ساکنان گنجه، مرزبانان حوزه اسلام بودند، ادامه داد: در سده‌های پس از ظهور اسلام، افزون بر تمایلات میهن دوستانه و دفاع از حدود و ثغور کشور، انسان‌هایی متعبد و سخت‌گیر در دفاع از قلمرو اسلام  بودند.
نخستین بازتاب جنگ‌های روس با ایران، در شعر نظامی
این پژوهشگر اضافه کرد: اهمیت تاریخی گنجه به حدی بوده است که در دوره‌ قاجار و در پی حمله سپاه روس به ایران که به اشغال هفده شهر قفقاز انجامید، گنجه نخستین شهری بود که مورد حمله بیگانگان قرار گرفت و مردم مسلمان گنجه در برابر سپاه مجهز روس، با سلاح بیل و کلنگ ایستادگی کردند اما به دلایل سیاسی و تاریخی، این مقاومت شکست خورد. شاید براساس سابقه دیرینه‌ فرهنگی است که گنجه خاستگاه شاعران بزرگی در حوزه‌ ادبیات آذربایجان و زبان و ادبیات فارسی بوده و کسانی چون نظامی، مهستّی، ابوالعلاء را در دامن خود پرورده است.
 وی نخستین بازتاب جنگ‌های روس با ایران در شعر فارسی را در اسکندرنامه نظامی گنجوی دانست و افزود: نخستین روابط روس با ایران با تاخت و تازها به شمال ایران آغاز شده است. یکی از این حملات، سال ۳۳۲ هجری به شهر بردعه در قفقاز صورت گرفته که مقارن  با زمان سلطنت نوح‌بن نصر سامانی معروف به امیراحمد است.  در منظومه اسکندرنامه نظامی، شرحی راجع به تاخت و تاز روس‌ها به این شهر وجود دارد که باید از آن به عنوان نخستین بازتاب جنگ‌های روس با ایران در شعر فارسی یاد کرد.
طاهری خسروشاهی، علت سرودن بخشی از اسکندرنامه را همین هجوم برشمرد و ادامه داد: شواهد و قرائن تاریخی نشان می دهد که جریان منظوم در اسکندرنامه ظاهراً در باب همین هجوم روس‌ به بردعه در ۳۳۲ هجری  است که نظامی آن را با بعضی افسانه‌های شاعرانه آن مخلوط  کرده است که مرحوم عبدالحسین زرین‌کوب نیز به آن اشاره می‌کند.
مسئول آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی دانشگاه تبریز، اضافه کرد: تردیدی نیست که داستان جنگ اسکندر با روس‌ یک افسانه است و نظامی به خاطر علاقه خاص خود به ایران، این داستان را به نظم کشیده است. در هر حال باید گفت نظامی نخستین شاعری است که  در باب هجوم روس‌ها به ایران، به واکنش برخاسته و اگرچه این واقعیت تاریخی را با ظرافت‌های شاعرانه و هنرهای شعری آرایش داده، نباید در اصالت حادثه تردید کرد.
مولف کتاب فصل های تاریکی اظهار داشت: بسیاری از آثار کلاسیک را نباید صرفاً از دیدگاه ادبی نگریست. این آثار، گذشته از وجوه ادبی و زیبایی‌شناختی، مملو از اندیشه‌هایی است که جز با تکیه بر نظریه‌های دقیق و روش‌های جدید قابل کشف نیستند. اسکندرنامه نظامی را نیز باید در زمره‌ همین آثار دسته‌بندی کرد و آن را همچون شاهنامه فردوسی، اثری ملّی قلمداد کرد چون یکی از وجوه قابل تامل در خصوص منظومه اسکندرنامه، اندیشه های سیاسی و اجتماعی نظامی است.
طاهری خسروشاهی گفت: این اثر افزون بر ارزش ادبی، یک سیاست‌نامه‌ منظوم است که شاعر در خلال آن، به بیان اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی پرداخته و نام خود را در ردیف تداوم‌دهندگان فرهنگ و هویت اسلامی و ایرانی یک آذربایجانی اصیل، جاودانه ساخته است. مطالعه اسکندرنامه نشان می‌دهد که در اندیشه‌ نظامی، سیاست با دین همراه است.
انتقاد از اوضاع نابه‌سامان جامعه مبنای اندیشه‌های‌ سیاسی و اجتماعی نظامی
وی به رویکرد اجتماعی این شاعر اشاره کرد و ادامه داد: انتقاد از اوضاع نابه‌سامان جامعه از دیگر مبانی اندیشه های‌ سیاسی و اجتماعی نظامی گنجه‌ای است و عدل‌ورزی به عنوان یکی از بنیادی‌ترین مؤلفه‌های جهان بینی اوست.
طاهری خسروشاهی بیان کرد: با مطالعه بیشتر و انس در سروده‌های نظامی به ویژه منظومه‌ ملّی اسکندرنامه، به مؤلفه‌های بنیادین بیشتری در خصوص آرمان‌شهر نظامی می‌توان پی برد. این مطالعات نشان می‌دهد که منظومه اسکندرنامه را باید در ردیف آثار منظوم سیاسی قلمداد کرد و آن را از آثار ملّی زبان و ادب فارسی برشمرد.
وی با اشاره به اختلافی که مثلا در طرح داستانِ اسکندر در شاهنامه فردوسی توسی و اسکندرنامه نظامی گنجه‌ای وجود دارد گفت: این اختلافات، افزون بر گونه‌گونی روایات در منابعی که شاعر به آنها مراجعه کرده است، حاکی از استقلال رای شاعر در برداشت ویژه‌ از تاریخ ایران است. آنچه از مطالعه در منظومه‌های نظامی برداشت می کنم، این است که ظاهرا وی از همان دوران کودکی و شروع یادگیری علم، در کنار آموختن متون دینی و اسلامی، از مطالعه‌ آثار درخشان ملّی و متون تأثیرگذاری چون کلیله و دمنه، سیاست‌نامه، ویس و رامین و حدیقه‌ سنایی غافل نبوده و لحظات بسیاری از نوجوانی و جوانی خود را در انس با این آثار گذرانده است.
نظامی از فردوسی تاثیر گرفته است
مولّف کتاب خلوت نشین گنجه اضافه کرد: در میان متونی که نظامی از آن‌ها تأثیر پذیرفته است، شاهنامه فردوسی جایگاه مهمی دارد. نظامی تقریبا در همه آثار خود به فردوسی و شاهنامه توجّه دارد. حتی آخرین اثرش یعنی اسکندرنامه را در همان بحر متقارب (وزن شاهنامه) سروده است. او در دیباچه این منظومه آرزو می‌کند که پسرش بدان حد از رشد و هوشیاری برسد که سعادت بیابد و شاهنامه‌ را بخواند.
وی  با اشاره به سفری که در خرداد ماه سال ۱۳۸۳ به گنجه داشت، اطلاعات غلط تاریخی را دلیل برخی ادعاهای نادرست دانست و گفت: راهنمایی که برای ارایه توضیحات در کنار مزار نظامی حاضر بود، می‌گفت: نظامی همه اشعار خود را به زبان ترکی سروده و بعدها دولتِ ایران دستور ترجمه آن اشعار را به زبان فارسی صادر کرده است و درباره محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار نیز تقریباً همین نظر را داشت، می گفت شهریار شعری به زبان فارسی ندارد و دیوان فارسی او، ترجمه دولت ایران است!
طاهری خسروشاهی، افزود: در ایران نیز برخی استادان، حتی در تحصیلات تکمیلی از خواندن بخش مهمی از سروده‌های نظامی در کلاس، صرف‌نظر می‌کنند و این استدلال را دارند که با شعائر دینی ما همخوانی ندارد! همین مساله شرایط را برای استفاده همسایگان فراهم می‌کند.
این پژوهشگر ایران دوستی را ویژگی فکری نظامی دانست و گفت: آزادگی، غرور، بی‌اعتنایی به دنیا، وطن‌دوستی و ایمان قلبی به آموزه‌های دینی، ساختار اصلی ذهن و زبان نظامی را تشکیل می‌دهند. عفّت کلام او در میان شاعران بی‌نظیر است و مناجات‌ها و نیایش‌های پرسوز و گداز او از شکوهمندترین سروده‌های شعر فارسی است.
وی اظهار داشت: احساس پاک میهن‌دوستی و علاقه فراوان شاعر به ایران و آذربایجان، از سروده‌هایش پیداست، وی از دوران کودکی با بهره‌مندی از متون درجه اوّل فرهنگ ایرانی؛ همچون شاهنامه، کلیله و دمنه، سیاست‌نامه و... زیربنای ذهن و زبانش را رنگی ملّی و مردمی ‌بخشیده و غرق در لذتی معنوی شده است.
طاهری خسروشاهی ادامه داد: اینک که نظامی در آغوشِ خاکِ پاکِ گنجه آرمیده است، مقبره او زیارتگه صاحبدلان و دوستداران آذربایجان و علاقه مندان شعر فارسی و فرهنگ اسلامی و ایرانی است.
انتهای پیام/