پسماندهای شهری؛ از بحران زیست محیطی تا فرصت اقتصادی/ مشارکت مردم، حلقه گمشده مدیریت پسماند

پسماندها یکی از معضلات اصلی و در عین حال یکی از فرصت های جامعه بشری به حساب می ‌آیند که شهرنشینی و تغییر الگوهای مصرف، خود نقش تعیین‌کننده‌ای در افزایش میزان تولید پسماندها دارد؛ به گونه ‌ای که در صورت عدم مدیریت صحیح، علاوه بر نازیبا کردن چهره شهر می ‌تواند معضلی برای سلامت افراد، محیط زیست و بروز آسیب های جبران ناپذیر و ناهنجاری های اجتماعی از جمله فعالیت کودکان کار و عاملی برای شیوع بسیاری از بیماری ها باشند، از این رو مدیریت صحیح پسماند در شهرها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
 
«مصرف ‌گرایی» و تبدیل شدن جوامع انسانی به جوامعی مصرف‌ گرا در جریان تولید انبوه کالاها و مواد اولیه خوراکی و همچنین ریشه های اقتصادی و فرهنگی از جمله دلایل افزایش میزان تولید زباله ‌ها در سراسر جهان محسوب می شوند.
 
کلانشهر تبریز سومین شهر بزرگ ایران با جمعیتی بالغ بر دو میلیون نفر است که سرانه روزانه تولید پسماند در کلانشهر تبریز 650 گرم اعلام شده است، یعنی روزانه یک هزار و 50 تن پسماند در کلانشهر تبریز تولید می شود که قریب به 70 درصد آن قابلیت بازیافت داشته و مابقی آن نیز قابلیت تبدیل به صورت های دیگر انرژی را دارا می باشد.
 
براساس یافته ها، عمده منابع تولید کننده پسماند های شهری در تبریز، اماکن مسکونی هستند. در حال حاضر از مجموع پسماندهای جمع آوری شده روزانه در تبریز حدود 10 درصد بازیافت و نزدیک 90 درصد آن به روش دفن مدیریت می شود. روشی که هرچند بصورت بهداشتی، اما در قاعده کف هرم مدیریت پسماند قرار گرفته و با فاصله ای قابل تامل از راس آن هرم بعنوان آخرین گزینه برای رهایی از پسماندی است که بجای تهدید می تواند فرصتی زیست محیطی را به ارمغان بیاورد.
 
موضوع تفکیک پسماند از مبدا مقوله ای است که هرچند تا کنون در کشور بطور کامل اجرایی نشده اما کلانشهر تبریز سال های مدیدی است که با فاصله ای شاید باور نکردنی در مقایسه با سایر کلانشهرهای کشور همچنان با سرعت لاک پشتی در اجرای طرح یاد شده عاجز مانده و به نظر می رسد در اصطلاح عامه، قدرت مافیای پسماند خشک در تبریز بر قدرت نهادهای عمومی همچون شهرداری چربیده است. از طرفی عدم نظارت دستگاه های نظارتی و حاکمیتی در واخواهی حقوق عامه و مسائل بی تعارف زیست محیطی از نهاد های متولی نیز قابل درنگ بوده و گزارش ها و تحقیقات صورت گرفته حاکی از آن است که رسیدگی و رفع موانع و احقاق حقوق شهروندی بلاشک مورد تقاضا و از مطالبات غیر قابل گذشت هر شهروند می باشد.

پسماند فرصتی طلایی
با وجود حجم بالای زباله ‌ای که ایرانی‌ ها تولید می ‌کنند، هنوز چرخه بازیافت برای زباله ‌های ‌تر و خشک به صورت جدی انجام نمی ‌شود. در صورتی که در بسیاری از کشورها زباله را با نام طلای کثیف می‌ شناسند، در ایران هنوز دیدگاه نسبت به پسماندها بیشتر مربوط به همان قسمت آلودگی آن ها ختم می‌ شود. این در حالی است که کشورهای جهان قدم‌های اساسی برای استفاده از پسماندها و ایجاد ارزش افزوده از آن برداشته اند.
 
حتی در گزارشی بیان شده بود که برخی از کشورها لوازم الکترونیکی خراب شده را از ایران می‌ خرند تا بتوانند از فلزات ارزشمند موجود در آن استفاده کنند و این در شرایطی صورت می‌ گرفت که هزینه استفاده از فلزات درون وسایل الکترونیک بسیار کمتر از استحصال آن ها از معادن بیان می شد.
 
البته در ایران هم هستند افرادی که هرچند به صورت نمادین، فعالیت‌ هایی را برای نشان دادن اهمیت توجه به پسماندها انجام می دهند. بدیهی است امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی دیگر نمی‌ توان پسماند را یک تهدید دانست بلکه در مقابل، پسماند یک فرصتی طلایی به حساب می ‌آید، چراکه می ‌توان با استفاده از آن ها اقدام به تولید برق کرد که این خود فصل تازه  ای در تولید انرژی می ‌باشد، هرچند این مهم هنوز در کشور به ‌صورت گسترده صورت نمی ‌گیرد، اما این در حالی است که در صورت همه گیر شدن این مهم می‌ توان انقلابی سبز را در مدیریت پسماند شاهد بود.
 
لزوم حمایت از طرح های استارت آپی
آنچه در این نگاشت آمده است، نگاهی کلی به موضوع پسماندها و ضرورت تفکیک آن در مبدأ و مقصد و همچنین اهمیت بازیافت آن دارد؛ اما به نظر می رسد به علت نبود آموزش و فرهنگ ‌سازی مناسب و کافی در ایران و نادیده گرفتن ظرفیت استارت آپ ها در حوزه مدیریت پسماند، مسیر رسیدن به ایده آل ها بسیار ناهموار و بسی دشوار خواهد بود.
 
 جمع‌آوری غیرقانونی پسماندها، تهدیدی برای سلامت
گذشته از تاثیر مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی گریبانگیر جامعه بر موضوع، همان‌گونه که می ‌دانیم امروزه برخی از افراد به ‌صورت سازمان یافته اقدام به جمع‌ آوری برخی از پسماندها می ‌کنند که این خود علاوه بر زشت شدن چهره شهر، باعث افزایش زباله در اطراف سطل ‌های زباله شده و می ‌تواند زنگ خطر جدی برای سلامت افراد جامعه باشد، از این رو مقابله و یا برخورد قانونی با این افراد و یا بهتر از همه اتخاذ ساز و کار مناسب برای اجرای صحیح و مطلوب تفکیک از مبدا پسماندها که فی نفسه منجر به کاهش فعالیت زباله گرد ها نیز خواهد شد، هم می ‌تواند در مدیریت بهینه پسماند تاثیرگذار باشد و هم اینکه باعث آلودگی هرچه بیشتر شهرها نشود.
 
ارزش اقتصادی بازیافت
دلال های پسماند در دو سطح خرید می کنند، در سطح خرد که از شهروندان می خرند و در سطح عمده که وابسته به خرید صنایع است. ولی ما معتقدیم اگر شهروندان وارد این چرخه خرید و فروش شوند، هم تفکیک از مبدا صورت می گیرد و هم مبلغی را برای فروش پسماند دریافت می کنند و این به نفع شهروندان خواهد بود و در واقع یکی از راهکارها و سیاست های تشویقی برای مشارکت بیشتر شهروندان در طرح تفکیک از مبدا خواهد بود، چرا که بازیافت پلاستیک، کاغذ، شیشه و فلزات ارزش اقتصادی خوبی از نظر ارزش افزوده و اشتغال برای ما خواهد داشت. اگر زباله ها به صورت تفکیک شده از خانه های مردم بیرون بیاید، بی شک حجم زباله ها کاهش یافته و چرخه بازیافت نیز به سهولت محقق می شود.
 
دفن زباله سرآغاز بروز مشکلاتی دیگر
پر واضح است که دفن زباله پایان سرنوشت پسماندها نیست، بلکه بنا به اظهار نظر کارشناسان خود سر آغاز ایجاد مشکلات اصلی برای محیط زیست است، چرا که باید به خاطر داشت که دفن زباله بدین معنی است که خاک با آلودگی همراه می‌شود و منابع زیرزمینی بیش از گذشته خطر همنشینی با شیرابه های ناشی از پسماند دفن شده را تجربه خواهد کرد و علاوه بر این مشکل، دفن پسماند در زمین فضای زیادی را اشغال می‌کند که این خود می‌تواند به معنی آلوده شدن منابع زیرزمینی و در نهایت به خطر افتادن سلامت افراد منجر شود. هرچند راه حل این مشکلات را بعضا با دفن بهداشتی پوشش می دهند، ولی آن نیز هزینه های گزاف اجرایی و مدیریتی را می طلبد.

مشارکت مردم، حلقه گمشده مدیریت پسماند
مشارکت مردم و همچنین مسئولیت پذیری آن ها می تواند نقش تعیین ‌کننده ‌ای در مدیریت پسماند داشته باشد، چرا که امروزه مردم به ‌دلیل نبود امکانات لازم و یا عدم ارائه آموزش ‌های لازم هیچ ‌گونه نظارت و یا مدیریتی بر پسماندهای خود ندارند که این می‌ تواند عاملی برای ایجاد مشکل در مدیریت پسماند شود، همچنین به‌دلیل عدم مشارکت مردم با شهرداری ها مشکلاتی برای جمع آوری پسماند ایجاد شده است. در خاتمه باید یادآور شد که مدیریت پسماند امروزه نیازمند وضع قوانین جدید، فرهنگسازی و همچنین مشارکت هرچه بیشتر مردم می باشد، چراکه برای تحقق این مهم باید تمام حلقه ‌های این زنجیره به ‌طور کامل ایفای نقش کنند.
 
باید بیش از پیش به ضرورت استفاده از دانش و توان فنی افراد صاحب توان و ایده به ‌منظور کاهش آسیب ‌های ناشی از تولید و عدم مدیریت مطلوب زباله بها داده شود. همچنین استفاده از سرمایه های اجتماعی یکی از راه حل های کاهش پسماند است و اگر بتوانیم از آن استفاده کنیم، می توانیم آن را به یک فرصت و ثروت تبدیل کنیم، لذا با ایجاد حساسیت در شهروندان و شاید با کمک سمن ها (سازمان های مردم نهاد) می توانیم این سرمایه اجتماعی را به دست آوریم.
 
باید در نظر داشت نبود قوانین لازم برای کاهش تولید پسماند نیز خود نقش بسزایی در افزایش تولید زباله دارد، چرا که در حال حاضر به‌دلیل نبودن قوانین بازدارنده شرکت‌های تولیدی و یا افراد به راحتی و با هر میزانی که تمایل دارند به تولید زباله روی می‌آورند، اما این در حالی است که تجربه ثابت کرده چنانچه قوانین بازدارنده یا مشوق‌هایی برای کاهش تولید زباله وجود داشته باشد، به یقین تولید پسماند نیز کاهش خواهد یافت که این خود می‌تواند نقش تاثیرگذاری در مدیریت صحیح پسماند داشته باشد.
 
کاهش تولید زباله، تفکیک از مبدا، استفاده مجدد و بازیافت از جمله سیاست دولت ها برای مدیریت پسماند است. همچنین مدیریت صحیح و اصولی پسماندها براساس الگوی هرم مدیریت پسماند شامل کاهش تولید، کاهش دورریز و استفاده مجدد، بر اساس وظایف ذاتی و قانونی شهرداری ها باید به نحوی جدی و موثر در دستور کار قرار گرفته و واقع بینانه باید راهکارهای مدیریت علمی و عملی و طرح های اجرایی مناسبی ارائه و انجام داد.

انتهای پیام/