مناقشه در شورای شهر بالا گرفت/ چرا میدان کهن؟؟

به گزارش نصر، این جلسه در برخی از موارد با حواشی نیز همراه بود و فعلاً نام‌گذاری این ایستگاه با رویکرد «میدان کهن» یا «کهنه میدان» به جلسه بعدی موکول شد.
در این بین گفت‌وگویی با شهبازی دکترای ادبیات و مدرس دانشگاه و ساناز جعفرپور ناصر دانشجوی ترم آخر دکترای مرمت بنا و احیای بافت های تاریخی و  پژوهشگر تخصصی حوزه آذربایجان داشتیم و  چرایی این اتفاق را از این دو محقق جویا شدیم.
دکتر شهبازی که خود نیز از کارمندان شهرداری کلانشهر تبریز است با اشاره به اینکه امروز افتخار می‌کنم که در مجموعه شهرداری می توانم در حوزه تخصصی خود کمکی به تاریخ این شهر داشته باشم در خصوص  چگونگی کشف میدان کهن تبریز در نسخه خطی «سفینه تبریز» و پیشینة تحقیق در مورد آن می‌گوید:  
«میدان‌کهن»، واژه‌ای است که دلالت بر یک مکان مدنی دارد. ماجرا از این قرار بود که با کشف سفینة تبریز توسط عبدالحسین حائری در موزة نسخ خطی قونیّه ترکیه و خریداری آن توسط کتابخانة مجلس شورای اسلامی، نکته های جالب و اطلاعات ارزنده‌ای دربارة جغرافیای تاریخی و محیط ادبی قرن ششم تا هشتم تبریز مکشوف شد.
وی ادامه می دهد:  ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، گردآورندة سفینة تبریز، اطلاعات مهمی از محیط ادبی تبریز و گوشه‌هایی از زندگی و روحیات خاقانی شروانی و ارتباط وی با شاعران هم عصر خویش در تبریز از کتاب امالی، استادش امین الدین حاجی بُله تبریزی ارائه می‌دهد که پیش از این، در هیچ سندی وجود نداشت. استاد شفیعی کدکنی  با امعان نظر و متن‌پژوهی استادانة خویش با آوردن عین گفتار مؤلف، چندین نتیجه‌گیری مهم را از متن استنباط کرده و پیرامون جغرافیای تاریخی و محل زندگی خاقانی در میدان کهن تبریز، نکته‌های مهمی را مطرح کرده اند.
امّا موارد مبهمی در خصوص جغرافیای تاریخی تبریز باقی مانده که یافتن آن نکته‌ها در راستای اطاعت از امر استاد یگانة ادبیات فارسی و تکمیل تحقیقات ایشان، متوجه نویسندگان بومی این جستار شد. دکتر شفیعی‌کدکنی، با تصریح به منزل خاقانی در میدان کهن تبریز (براساس سفینه تبریز)،  هرگونه اطلاعات در خصوص این میدان را حائز اهمیت می‌داند.
 وی خاطرنشان می کند:  آن چیز که در پژوهش‌های متنی، مورد مداقه قرار می گیرد، توجه به واژه و استنباط آن با بررسی عناصر مختلف داخل در متـن است. ابوالمجد تبریزی می نویسد: « چون اثیر [اخسیکتی، ف. 570 یا 577 ه.ق.] بیامد ابتدا طلب خانه خاقانی [ف. 582 ه.ق.] کرد. نشانش دادند که در میدان کهن است. او برفت دید کی خاقانی مسندی نهاده است بر کنار صفّه و بر آنجا نشسته است » ( ابوالمجد تبریزی، 1381: 529) معلوم می شود که در زمان کاتب به این میدان، میدان کهن گفته می شده که حتی در آن زمان (قرن هفتم و هشتم) کهن و قدیمی محسوب می شده است.
شهبازی در مورد اسناد تاریخی می‌گوید: مهمترین منابع تاریخی که به میدان کهن تبریز، اشاره کرده اند عبارت اند از: 1) تاریخ مبارک غازانی (تألیف: 10-700 ه.ق.)، 2) سفینه تبریز (تألیف: 3-720 ه.ق.)، 3) مجمع الآداب فی معجم الالقاب (تألیف: 723 ه.ق.) 4) نزهه القلوب (تألیف: 740 ه.ق) 5) وقفیه ابواب البِرّ خواجه شیخ غیاث‏الدین محمد کججانی (امامزاده سیدمحمدآقا) (تألیف 782 ه.ق.) 6) زبدة التواریخ (تألیف 830 ه.ق.) 7) مجمل فصیحی (تألیف: 845 ه.ق.) 8) مطلع السعدین و مجمع البحرین (تألیف: 880 ه.ق.)  9) روضات الجنان و جنات الجنان (تألیف: 975ه.ق.) 10) احسن التواریخ (تألیف: 985 ه.ق.) 11) روضه اطهار (تألیف: 1011 ه.ق.). 12) سفرنامه کارری (تألیف: 1699م. زمان حضور وی در تبریز 1105 ه.ق./ 1694م.)
 

وی ادامه می دهد: در زمان ابوالمجد تبریزی صاحب سفینه تبریز و نزدیک به کتابت سفینه (736و723-721ق) (حدود هفت سال بعد از اضافات آخر سفینه) در میدان کهن، مجموعه ای احداث شد که شامل مسجد، خانقاه و حمام بود و این مجموعه به نام « علائیه» مشهور بود. نام مسجد، مسجد استاد شاگرد است.
 

مسجد تاریخی استاد شاگرد (ساخت742ق) ـ معاصر با ابوالمجد تبریزی(کاتب سفینه تبریز)
دومین نقشة قدیمی، مربوط به نقشة دارالسلطنة قراجه داغی است که مربوط به عصر قاجار است. در این نقشه، آخرین بازمانده‌های میدان کهن تبریز، در جنب مسجد استاد شاگرد، موسوم به میدان قراکوللیک قابل مشاهده است.
مسجد استاد شاگرد(واقع در میدان کهن تبریز) (حدود 1280شمسی) در این عکس، روبه‌روی مسجد و میدان بودن آن مشخص است
 

عکس مربوط به دوره پهلوی و مسجد استاد شاگرد ( میدان کهن) تبریز
وی ادامه می دهد: متأسفانه در دوره پهلوی دوم، روبه‌روی مسجد استاد شاگرد، مدرسه ای به نام دبیرستان بنت‌الهدی ساخته شده و ایوان شبستان این یادگار کهن در پشت این مدرسه، پنهان مانده است.
ایوان شبستان مسجد استاد شاگرد(1395شمسی) که درپشت مدرسه، پنهان مانده است
خانم دکتر جعفر پور از پژوهشگران تاریخی بنام تبریز نیز که در سابقه کاری خود پژوهش‌های شاخصی همچون طرح بازخوانی و احیای میدان صاحب‌الامر تبریز و پژوهشی بر نویافته‌های محل زندگی خاقانی و جغرافیای تاریخی تبریز (بر اساس سفینه تبریز) را دارد، می‌گوید: با مطالعات میدانی و تحلیلی می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که میدان کهن تبریز محل زندگی خاقانی شروانی، شاعر و عالم بلندآوازه قرن ششم، در شهر تبریز از جایگاهی سیاسی ـ مذهبی اقتدارگران ه­ای طی دوره­های مختلف تاریخی برخوردار بوده است. ابنیة احداثی پیرامون میدان از فضایی نیمه­حکومتی حکایت دارد که به سطح اجتماعی بالای جامعه تعلق داشته است. از نظر ساختار فیزیکی، محدودة میدان وسیع­تر از آنچه در نقشه دارالسلطنه قراجه­داغی تحت نام میدان قراکوللیک آمده، بوده است.
وی ادامه می دهد: چنانکه فضای میدان توسط راسته­بازارها و بازارچه­ ها از شمال به بازار بزرگ و از جنوب به دروازه نارمیان( مهادمهن) راه داشته است. از قدیمی­ترین مساجد واقع در میدان کهن، مسجد شهیدگاه در جوار مزار شهیدگاه است که احتمالاً مقابر واقع در آن به سال­های نخست ورود مسلمانان به آذربایجان مربوط است.
قبرستان قراکوللیک به عنوان تنها گورستان واقع در محدوده داخلی باروی کهن (نجفقلی­خانی)، نشان از ارزش معنوی این مکان برای ساکنان شهر طی ادوار مختلف دارد. مسجد دار(دال ذال) نیز که دو تن از امامزادگان در آن مدفون گشته­اند دارای قدمتی کهن تا دوره بنی­امیه و دهمین خلیفة اموی، هشام بن عبدالملک (خلافت: 125-105ه.ق.) می­باشد. به دنبال ابنیة مذهبی ـ آموزشی احداث شده در قرن ششم، در دوره  ایلخانان (736-654ه.ق.) و چوپانیان (758-738ه.ق.) این امر به توسعه­ فضاهای حکومتی عام المنفعه از سوی وزرا و حکام انجامید. با جای گرفتن ابواب­البرّ علائیه شامل مسجد، مدرسه، و خانقاه (742ه.ق) در بخشی از ضلع شرقی میدان کهن، میدان هر چه بیشتر ساختاری حکومتی یافت. البته در دوره صفویه با تغییر مذهب تا حد قابل­توجهی از جایگاه و وجه مذهبی ـ سیاسی میدان کاسته شد.
وی اشاره ای نیز به زمین لرزه تبریز در آن سال ها دارد و می‌گوید:  پس از زمین­لرزه 1193ه.ق.، محدودة بازسازی شده از میدان کهن محدود گشته و بین میدان کهن و مزار شهیدگاه( قبرستان قراکوللیک) انفصال به وجود آمده است. این احتمال وجود دارد که بخشی از عرصة  باز میدان طی تلفات سنگین زمین­ لرزه به قبرستان اختصاص یافته باشد.
احداث خیابان فردوسی در سال 9-1308ش. بر روی مسیری تاریخی که از جانب غربی میدان کهن گذر می­کرد، موجب شد تا فضای میدان قراکوللیک در پشت بدنة نوساخته خیابان فردوسی ناپدید شود. و به مرور عملکرد شهری خود را نیز از دست دهد. بدین ترتیب بنابر موارد ذکر شده می­توان موقعیت مکانی خانة خاقانی در اواخر قرن ششم تبریز را در اراضی محدودة خیابان فردوسی (به ویژه در بخش شمالی خیابان) دانست.
انتهای پیام/