گزارش/
بازخوانی قصه تراموای تبریز در تاریخ مدرن/ از شیهه اسب‌ها تا حرکت روی ریل توسعه
نصر: اسب‌ها شیهه می‌کشیدند و مردم بیشتر و بیشتر دور هم جمع می‌شدند. زن و مرد از همه جای شهر آمده بودند تا حرکت آن واگن بزرگ روی ریل‌های آهنی را ببینند. اسب‌های سرکش باید واگن سیاه را روی ریل‌ها می‌کشیدند تا نخستین تراموای ایران در تبریز شروع به حرکت کند.
به گزاش نصر، هر چند امروز شبکه حمل و نقل درون شهری تبریز به اندازه‌ای پیشرفت داشته که دسترسی و انتخاب شهروندان را سهل تر کرده، ولی داستان این توسعه شهری نقل امروز و دیروز نیست و سابقه‌ای کهن دارد.
درست چند سال پس از راه اندازی اولین تراموا روی سنگفرش‌های شهر سن پترزبورگ، چند تن از خیران تبریزی با پشتکار «قاسم خان والی» نخستین شهردار این شهر که از دانش آموختگان دانشگاه سن سیر فرانسه بود، تراموا را در محل میدان قونقای فعلی در تبریز راه اندازی کردند.
خط واگن اسبی تبریز، برای انتقال مسافران از شهر به «واغزال» (ایستگاه راه آهن)، که در بیرون از شهر و در سمت غرب قرار داشت احداث شده بود. «قونقا» که واژه ای ترکی بوده و به زبان روسی راه یافته به معنی چرخ و تایر است، همان تراموای غربی که ۱۲۰ سال پیش یعنی سال ۱۲۸۰ در تبریز به راه افتاد.
در آغاز سده ۱۴ هجری، در تبریز نیز مانند دیگر شهرهای مهم کشور، اقداماتی در جهت تغییر سیمای کالبدی آن از یک شهر سنتی به شهری امروزی صورت می گیرد. نخستین اقدام در این زمینه، احداث خیابان‌های عریض و مستقیم اتومبیل رو است. با احداث خیابان‌ها و مدرن شدن فضای شهر، حالا مردم برای آمد و رفت نیازمند وسیله نقلیه بودند. وسیله‌ای که مسافت‌های طولانی را سهل تر کند و خستگی را کمتر.
شاید باید تمام اینها دست به دست هم می‌دادند تا راه اندازی تراموای شهری را ضروری کنند. هر چند آن موقع هم مثل تمام طول تاریخ همه مردم شهر امکان استفاده از این وسیله جدید را نداشتند و صرفا قشر مرفه توان سوار شدن به این غول آهنی را داشتند.
کریم حسین‌زاده‌دلیر، استاد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تبریز طی گفتگویی در مورد قونقا یا همان تراموای قدیمی تبریز می‌گوید: این قطار شهری با چهار یا دو راس اسب به طوری رانده می‌شد که واگن‌های قوطی مانند را روی ریل به حرکت درمی آورد و روزانه، صبح، ظهر و عصر بین ایستگاه راه آهن (واغزال) و محوطه امروزی باغ گلستان رفت و آمد می‌کرد.
او ادامه می‌دهد: هرچند راه‌اندازی قونقای تبریز تاثیر چندانی در صنعتی شدن تبریز نداشت اما به هر روی در سیستم حمل و نقل این شهر تحولی به وجود آمد.
این استاد دانشگاه درباره دلیل تاریخی احداث قونقا در تبریز می‌گوید: روس‌ها پس از احداث راه آهن تبریز جلفا در سال ۱۹۱۳ میلادی به خاطر حمل اسلحه و مهمات و دسترسی آسان به آذربایجان، این خط را از میان باغات غربی شهر چون شنب غازان خطیب و شاه‌آباد (شاووا) تا مرکز شهر رسانده و ایستگاه راه آهن (واغزال) را در مرکز شهر احداث کردند. این خط تا سال ۱۳۱۸ شمسی دایر بود اما در این سالها به علت ازدیاد وسایل نقلیه موتوری و اتومبیل‌ها بتدریج، لزوم استفاده از قطار شهری اسبی (قونقا) رنگ باخت.
با راه اندازی قونقای تبریز، تحولی بزرگ در حمل و نقل این شهر به وجود آمد و تبریز هم نخستین شهری در ایران بود که صاحب چنین سیستم حمل و نقل شهری شد. مکانیزم این وسیله نقلیه جمعی در سراسر دنیا یکسان بود، تنها تفاوت آنها در شکل ظاهری شان خلاصه می شد.
این وسیله نقلیه که در بدو تاسیس با الهام از کشورهای اروپایی «تراموا» نامیده می‌شد، پس از اشغال آذربایجان از سوی نیروهای روسیه تزاری در ۹ اردیبهشت ۱۲۸۸ هجری شمسی و ماندگار شدن آنها تا سال ۱۲۹۶ به دلیل استفاده سربازان روسی از این وسیله، به تدریج نام قونقا به خود گرفت.
هر چند غول آهنی تبریزی‌ها رفته رفته برای مردم عادی شد و دیگر کسی برای دیدن آن به قونقاباشی نمی‌آمد ولی مردم شهر بیاد داشتند روزی که گرد هم آمدند و راه اندازی آن را جشن گرفتند. شاید در روزگاری که سوار مترو می شویم و با سرعتی عجیب و تنها در چند دقیقه از این سوی شهر به ایستگاه ائل گلی می‌رسیم و یا سوار اتوبوس می‌شویم و با خطوط بی آر تی به سرعت به مقصد خود می‌رسیم، تصور حرکت آهسته قونقای قدیمی شهر کمی سخت باشد.
سالها پس از برچیده شدن بساط قونقا یا تراموای شهری بود که استاد احد حسینی پیکر تراش و هنرمند تبریزی المان قونقا را در محل قدیمی آن ساخت تا خاطره این وسیله حمل و نقل قدیمی را برای تبریزی ها زنده نگه دارد. به همین منظور مجسمه‌ای از جنس فایبرگلاس در قالب کلی قونقا (اسب‌ها و واگن و مسافران داخل واگن) ساخته شد.
حالا ۱۲۰ سال پس از راه اندازی نخستین تراموای ایران در تبریز بار دیگر تراموای شهری در این شهر به حرکت در می آید. ایرج شهین باهر با اعلام این خبر می‌گوید: این تراموای شهری در مسیر قونقای سابق و به طول ۷ کیلومتر احداث خواهد شد.
او در این خصوص توضیح می دهد: خط پنجم قطار شهری تبریز که ادامه و تکمیل خط یک است، از میدان قونقا تا راه‌آهن، در همان محل سابق تراموای اصلی شهر به طول ۷ کیلومتر و به صورت ترموا احداث می‌شود.
ایرج شهین باهر می گوید: تفاهم ناهم اجرای تراموای شهری بین شهرداری تبریز و قرارگاه خاتم‌الانبیا امضا شده که تلاش داریم در اسرع وقت با بهره گیری از پتانسیل‌های استانداری، نمایندگان مجلس و اعضای شورای شهر این پروژه را اجرایی کنیم.
تراموای جدید در محلی احداث و راه اندازی می شود که در مسیر خطوط مترو نبوده و تلاشی برای ایجاد سیستم حمل و نقل جدید و قابل دسترس در این مسیر پر تردد شهری است.
شاید اگر امروز قاسم خان والی زنده بود با این خبر بیاد آن روز روشنی می‌افتاد که تبریزی‌ها از آمدن وجه کوچکی از مدرنیته به کهن شهرشان خوشحال بودند و با یکدیگر در مورد نحوه کار این وسیله جدید صحبت می کردند.
گزارش از سحر فکردار
انتهای پیام/
منابع محلی