مرثیه و نوحه حسینی در ادبیات ایران و جهان

عاشورا و تاسوعای حسینی به ادبیات ایران و جهان راه پیدا کرده است و این واقعه و حرکت را به زبان ادبی زنده نگه داشته است. علی اصغر شعردوست، نماینده سابق  مجلس  به تشریح وضعیت مرثیه و نوحه حسینی در ادبیات به خصوص در اشعار شهریار پرداخت.

در موضوع سابقهٰ مرثیه و نوحه حسینی در ادبیات قدرى توضیح دهید.
درباره سابقه مرثیه و نوحه در ادبیات باید بگویم که از  آن روز که حضرت رسول اکرم (ص) اعلام رسالت کرد شاعران مسلمان بخشی از رسالت خویش را مصروف دفاع از حقانیت مذهب  کردند. همچنین ائمه دین همواره شاعران را گرامی داشتند و در تاریخ شیعه نیز این اصل به شکل برجسته تر خود را نشان داده است. شاعران متعهد همواره خود را ملزم به دفاع از ارزش ها می دانستند. از همان روز که تاریخ  شعر شیعی با تاریخ مبارزه شیعیان پیوند خورده است.
بی دلیل نیست که شاعر شیعی سرنوشت خود را به کسانی تشبیه می کند که همواره چوبه دار خود را بر پشت خویش حمل می کند. در حقیقت باید گفت که شعر شیعی آینه تمام نمای هویت تاریخی شیعه است. شاعران و نویسندگان به مدد هنر خویش خاطره بزرگ مردی های پیشوایان دین را زنده نگه داشته اند. با حضور هر شاعر در هر اثر تاریخی شیعه تحریری جدید یافته و شاعر قامت هنر خویش به کارگرفته تا این تحریر بیشتر روح  را تسخیر دل کند. 
 
با این سابقه از ادبیات نوحه سرایى و به ویژه رشد آن در سال هاى بعداز انقلاب و مخصوصاً دوران دفاع مقدس جایگاه استاد شهریار  را چگونه مى بینید.
 اجاز دهید با شعر شهریار مناسب این روزها آغاز کنم. 
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین (ع)
 روی دل با کاروان کربلا دارد حسین (ع)
از حریم کعبه جدش به اشکی شست دست
 مروه پشت سر نهاد اما صفا دارد حسین
میبرد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم.....
من پیش از این بارها در سخنرانی ها و مصاحبه ها دلایل ماندگاری استاد شهریار  به دو موضوع اشاره کرده ام. یکی از آنها پیوند شعر شهریار با امر قدسی و باقی است که در راس آنها کلام خدا قرآن مجید است که خمیر مایه سروده های استاد شهریار، ملهم از آیات قرآنی به اشکال مختلف به عین آیه و بعضا  مضمون آیه را به کار برده و بعضا با ایهام آیات و استفاده کرده و مطلب بعدی اشاره به 14  معصوم عموما و حضرت علی (ع) اختصاصا است. استاد شهریار عشق خاصی به ائمه اطهار و به ویژه حضرت علی و امام حسین داشت که این علاقه و ارادت منجر به سرودن اشعار ماندگار در این باره شده است.
شهریار به 14 معصوم عشق ورزیده است. در مورد حوادث عاشورا، کربلا و امام حسین و مصیبت های جانسور ابا عبدالله حسین ع و یاران و خاندان او شهریار به مسائل مختلف اشاره دارد. برای مثال در جایی می گوید به جامه های سیه کودکان کوه دیدم دلم به یاد اسیران کربلا خون شد. به جامه های سیه کودکان دیدم دلم به یاد اسیران کربلا خون شد. به یاد  تشنه لبان کنار فرات کنار چشم من از گریه رود کارون شد. چون بر حسین بگری به حشر خندانی هر آن دیده که نگریست سخت مغموم شد.
 
نگاه استاد شهریار به حادثه کربلا چگونه بوده است؟ 
استاد شهریار شهدای کربلا را زنده می داند که با جانثاری امام حسین ع  و یارانش دین احیا شده است. دینی که زیدان می خواهند آن را از ریشه بکنند  امام حسین ع و یارانش به عنوان سفینه نجات یاد می کند که بر گرفته  از این حدیث است که حسین مصباح الهدی و سفینه النجات است. به درستی که امام حسین ع سفینه النجات است. چو نیک می نگری زنده این شهیدان اند. وگرنه هر بشری زاد و مرد و مدفون شد. یزید نخله اسلام ریشه کن می خواست حسین بود که دین زنده تا اکنون شد. سفینه های نجات اند جمله معصومین ولی سفینه او رشک پلک مشهون شد.   
 مرثیه امام حسین ع و یاران وفادارش همیشه جانسوز و اشک آورو حزن آلود بوده است. در عین حالی که در کنار این مرثیه نوعی روح و شجاعت و دفاع از دین و جانفشانی برای بقای دین در سروده های شاعران خود را نشان داده است. در واقع کل یوم العاشورا و کل الارض کربلا در سرودهای شاعران به خوبی خود را نشان می دهد. مرثیه امام حسین ع همیشه خیلی جانسوز است اما امسال جانسوزتر و دل دوز تر است به خاطر اینکه دیگر با آن شور و نوای صفوف به هم فشرده امکان وجود ندارد به دلیل حادثه منحوس کرونا از نوع عزاداریهای همه ساله امسال خبری نیست، اما گویا شهریار این روز را دیده بود که در یکی از سروده هایش این گونه گفته است به هر چمن که بتازد سموم باد خزان زمانه یاد کند / از خزان باد حسین هنوز ساقی عطشان /کربلا گویی کنار علقمه افتاده با ایاغ حسین/ اگر چراغ حسینی به خیمه شد/ خاموش منور است مساجد به چلچراغ حسین 
ارادت استاد شهریار به سید الشهدا  و یاران بزرگ و با وفای امام حسین هیچ وقت تمامی نداشت در شعر ترکی دیگر در وصف کربلا و شهدای آن گفته
حسینه یئرله ر آغلار گؤیله ر آغلار/ بتول و مصطفی پیغمبر آغلار/ حسینون نوحه سین دلریش یازاندا/ موسلمان سهلدیر که کافر آغلار/ کور اولموش گؤزله رین قان دوتدو شومرون/ کی گؤرسون اؤز الینده خنجر آغلار/ حسینون کؤینه گی زهرا الینده/ چکر قئیحا قیامت ، محشر آغلار/ آتاندا حرمله ، اوخ کربلاده/ گؤرئیدین دوشمن آغلار ، لشگر آغلار/ قوجاغیندا ، گؤرئیدین ام لیلا/ آلیب نعش علی اکبر آغلار/  رباب ، نیسگیل دؤشونده سود گؤره نده/ علی اصغری یاد ائیله ر آغلار/ باشیندا کاکل اکبر هواسی/  یئل آغلار ، سنبل آغلار ، عنبر آغلار/  یازاندا آل طاها نوحه سین من/ قلم گؤردوم سیزیلدار ، دفتر آغلار/ علی ، شق القمر ، محراب تیلیت قان/  قولاق وئر ، مسجید اوخشار منبر آغلار/  علیده ن شهریار ، سن بیر اشاره/ قوجاقلار قبری ، مالک اشتر آغلار
گزیری است که شهریار از  امام حسین ع به مولی الموحدین  علی ع می زند و بالعکس هم در سروده های شهریار وجود دارد که از حضرت علی به امام حسین ع گریز می زند. در شعر کاروان کربلا که آغز سخن دو بیت آن را خواندم این گریز کاملا معلوم است که این شعر را تکمیل می کنم و پایان بخش عرایضم قرار می دهم. 
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین/ روی دل با کاروان کربلا دارد حسین

از حریم کعبه ی جدش به اشکی شست دست/ مروه پشت سر نهاد، اما صفا دارد حسین

می برد در کربلا هفتاد و دو ذبح عظیم/ بیش ازین ها حرمت کوی منا دارد حسین

پیش رو راه دیار نیستی، کافیش نیست/ اشک و آه عالمی هم در قفا دارد حسین

بس که محمل ها رود منزل به منزل با شتاب/ کس نمی داند عروسی یا عزا دارد حسین

رخت و دیباج حرم چون گل به تاراجش برند/ تا به جایی که کفن از بوریا دارد حسین

بردن اهل حرم دستور بود و سرّ غیب/  ورنه این بی حرمتی ها کی روا دارد حسین

سروران، پروانگان شمع رخسارش ولی/ چون سحر روشن که سر از تن جدا دارد حسین

سر به قاچ زین نهاده، راه پیمای عراق/ می نماید خود که عهدی با خدا دارد حسین

او وفای عهد را با سر کند سودا ولی/ خون به دل از کوفیان بی وفا دارد حسین

دشمنانش بی امان و دوستانش بی وفا/ با کدامین سر کند، مشکل دوتا دارد حسین

سیرت آل علی (ع) با سرنوشت کربلاست/ هر زمان از ما،یکی صورت نما دارد حسین

آب خود با دشمنان تشنه قسمت می کند/ عزت و آزادگی بین تا کجا دارد حسین

دشمنش هم آب می بندد به روی اهل بیت/ داوری بین با چه قومی بی حیا دارد حسین

بعد ازینش صحنه ها و پرده ها اشکست و خون/ دل تماشا کن چه رنگین سینما دارد حسین

ساز عشق است و به دل هر زخم پیکان زخمه ای/ گوش کن عالم پر از شور و نوا دارد حسین

دست آخر کز همه بیگانه شد دیدم هنوز/ با دم خنجر نگاهی آشنا دارد حسین

شمر گوید گوش کردم تا چه خواهد از خدا/ جای نفرین هم به لب دیدم دعا دارد حسین

اشک خونین گو بیا بنشین به چشم شهریار/ کاندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین
شاهد بودم در ماه محرم به ویژه در ماه تاسوعا و عاشورا مدام اشک می ریخت و نوحه می خواند و خود می گریست در واقع همین که گفته که اندرین گوشه عزایی بی ریا دارد حسین/ روح بلند شهریار با عبدالله الحسین محشور باد.

نخستین نمونه های شعر رسایی فارسی کدام است؟ 
نخستین نمونه های شعر رسایی فارسی در کتاب حدیقه الحقیقت و طریقه الشریعه سنایی غزنوی و موت وفا به سال 525 آمده است. این اشعار در رسای مولی متقیان حضرت علی ع  وامام حسین ع سروده شده است. پس از سنایی، بدرالدین قوامی رازی اشعاریی در رسای امام حسین ع سروده است. فخر الدین عراقی متوفی سال 688 قمری، سلمان ساوجی موت وفای 750 قمری و سِیفُ‌الدّین ابوالمَحامِد محمّد فَرغانی متوفی  749 مرثیه هایی در مدح  اهل بیت پیامر اکرم سروده اند در ادب ترکی نیز این گونه است. شاعران بزرگ ترک زبان که در راس آنها کتاب حدیقه السعدا مرثیه امام حسین  ع در ادب ترکی اسست که بعدها به تاثیر از شاعران ترک زبان مرثیه های جانسوزی برای عبدالله الحسین  سروده اند.
البته کتاب حدیقه السعدا در دو جلد است؛ جلد اول اختصاص دارد از زمان حضرت آدم تا حضرت عبدالله حسین ع و جلد دوم  به مرثیه امام حسین ع اختصاص دارد. با چنین پیش زمینه ای شعر مذهبی  و مرثیه سرایی برای سالار شهیدان در عصر صفوی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. به نحوی که محتشم کاشانی متوفی سال 996 قمر ترکیب بندی معروف خود را در 12 بند به پیروی از ترکیب بندی حسن کافی سروده و هنوز در مجالس عزاداری محرم خوانده می شود.
پس از آن مرثیه سرایان به احترام امام حسین ع و 14 معصوم ع ترکیب بندهایی 12 بندی و 14 بندی سروده اند. از میان شاعران دوران قاجاریه صباحی بیدگلی، وصال شیرازی، قاآنی شیرازی، یغمای جندقی و بالاخره عمان سامانی و حجت الاسلام نیر تبریزی مراسی ارزشمندی در رسای اهل بیت ع و به ویژه حضرت عبدالله ع و یاران وفادارشان سروده اند که در این میان نوحه های یغمای جندقی در پارسی و حجت اللاسم نیر در ترکی از قوت و درخشش بیشتری برخوردار است.
دراین مورد خاطره ای از استاد شهریار دارم که عرض می کنم. چندین بار به مناسبت های  مختلف  از استاد می خواستم تا  در میان انبوه سروده ها چرا مرثیه  و نوحه کم دارید در حالی که همین مقدار کم از نظر کیفیت در جایگاه بسیار والایی قرار دارد. اما  از لحاظ کمی مرثیه هایی که سرده اید اندک است اما استاد شهریار می فرماید هر وقت خواستم حالی از حالات ابا عبدالله و یا  مراثی شهدای کربلا به بسرایم دیدم که بالاتر را حجت السلام نیر سروده است. شهریار بیشتر سروده های حجت الاسلام نیر تبریزی را از حفظ بود. مرثیه هایی که با اهنگ های خاص در مراسم سوگواری امام حسین ع و یارانش همراه با سینه زنی و زنجیر زنی خوانده می شود اغلب به نوحه مشهور است. اگرچه نوحه ها  نوع ها از مراثی هستند . اما از لحاظ وزن و قافیه از قاب های شعری غیر سنتی هستند و با ضرب آهنگ های سینه زنی و زنجیر زنی هماهنگ هستند.
بی اعتنایی پژوهشگران به این نوع از ادبیات فارسی و ترکی  و مرثیه سرایی و نوحه سرایی در سد اخیر رشد و شکوفایی بایسته ای دست نیافته است. خوشبختانه  از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی توجه شاعران انقلاب را به خود جلب کرده است. اغلب شاعران ما به ویژه شاعران متعهد نوحه ها و مرثیه های درخشان در رسای اهل بیت سروده اند. افزودن بر این سنت سینه زنی هم در سال های دفاع مقدس به نقطه اوج خود رسید که شایسته است تلاش های مقدم در عرصه شعر امروز پیگرفته شود.
 
سروده های شهریار به زبان ترکی چگونه بوده است؟ 
اما سروده های شهریار به زبان مادری خود ترکی خود یک فصلی مجزا و دلسوز است . مخصوصا آنچه که دربیان مصیبت های کاروان اسرا امام حسین ع و خاندان عصمت و طهارت در خاندان ترکی و سروده های شهریار به روز است.  شهریار مرثیه های حضرت زینب را خیلی جاندار و شیرین و ماندگار سروده است. 
محرم دیر ، خانیم زینب عزاسی/ بیزی سسلر حسینین کربلاسی
یولی باغلی قالیب دشمن الینده/ داها زوارینین یوق سس- صداسی
این شعر به دفاع مقدس که راه کربلا بسته بود سروده بود سروده شده بود.
بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر /حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر / مسلمان صف چکیب دعوایه گلسین/چاغیر عباسی تاسوعایه گلسین/ قیزی زینب أوزی صاحب عزادیر/چاغیر زهرانی عاشورایه گلسین/بوگون کرب بلا ویران اولوب دیر /حسین أوز قانینا غلطان اولوب دیر / اشاره  به مسائل روز در سروده های مرثیه شهریار هم جایگاه خاصی دارد وقتی از عزای زینب و عزای زهرا س بلافاصله گریزی به شهیدان می زند و می گوید: آنا ! اوغلون شهید اولدی مبارک/شهادتله سعید اولدی ، مبارک/امید جنتین تاپدین ، دا سندن/جهنم ناامید اولدی ، مبارک/ بئله طوی کیم گؤروب دنیاده قاسم /طویی یاسه دؤنن شهزاده قاسم /

دکتر علی اصغر شعردوست
انتهای پیام/