شاهنامه ابوسعیدی از شاهکارهای هنر مکتب تبریز

به گزارش نصر، در بررسی روند شکل‌گیری مکتب هنری تبریز درمی‌یابیم که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و به‌ویژه در ربع رشیدی تبریز که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این شهر بنیان‌گذاری کرد، گذاشته ‌شد.
در این دوره، تبریز در پرتو پیشرفت همه‌جانبه آثار هنری، به عمده‌ترین مرکز هنرهای کتاب‌آرایی خاور نزدیک و میانه تبدیل شد و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین‌های این منطقه را تحت تأثیر خود قرار داد.
بهترین نمونه از آثار کتاب‌آرائی مکتب تبریز دوره اول ایلخانی، نسخه‌ای از شاهنامه موسوم به " شاهنامه ابوسعیدی یا دموت" است، این اثر حاصل کارگاه‌های هنری تبریز بوده و به‌رغم حضور برخی عناصر غیربومی در نگاره‌های آن، اثری کاملاً ایرانی محسوب می شود. بیشتر محققان، نگاره‌های این شاهنامه را از آثار نگارگری "شمس‌الدین" و "احمد موسی"، بزرگ‌ترین نگارگران مکتب تبریز دوره اول و وجه ‌تسمیه نام آن را مربوط به ترتیب یافتن این نسخه نفیس در دوران ایلخانی، سلطان ابوسعید بهادر خان، آخرین ایلخان قدرتمند مغولان در ایران دانسته‌اند.
از منظر هنری، شاهنامه دموت به لحاظ بیان حالت، گلچین شیوه‌ها، اجرای استادانه و انتخاب مضامین از شهرت به سزایی در سرتاسر عالم برخوردار است. با وجود فرضیه‌های مورد اشاره در مورد پدیدآورندگان نگاره‌های این شاهنامه، عدم وجود هرگونه تاریخ، نام نگارگر یا حامی و سفارش‌دهنده آن موجب بحث‌های فراوانی میان دانشوران در زمینه شناسنامه آن، در تاریخ هنر شده است. با این وجود، به احتمال زیاد، تاریخ اجرای آن به اواخر سلطنت ابوسعید ( 735-717 هجری قمری) باز می‌گردد و باز به ‌احتمال زیاد، حامی آن وزیر باکیاست سلطان ابوسعید، "خواجه غیاث‌الدین محمد همدانی، فرزند رشیدالدین فضل‌الله همدانی از وزراء و دانشمندان بزرگ عصر ایلخانی و بنیان‌گذار ربع رشیدی بوده که به تأسی از پدر نامدارش، محرک بسیاری از فعالیت‌های علمی و هنری در ربع رشیدی، در حوالی سال 730 هجری قمری در تبریز بود.
این اثر نفیس هنری که تا دوره محمدعلی شاه در دربار قاجار بود، در حدود 1288 هجری شمسی با واسطه به دست مجموعه‎داری فرانسوی بنام "ژرژ ژوزف دموت" رسید. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعه‎ها و گالری‎های هنری داد که البته بهای بالای آن، سدی بزرگ در برابر استقبال ایشان از خرید بود. دموت برآن شد، شیرازه این نسخه بی‎همتا را بگشاید و برگه‎های آن را به‎گونه‎ای منفرد بفروشد. همین تصمیم نابخردانه سبب شد که امروزه برگه‎های شاهنامه ابوسعیدی در سراسر جهان پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد، از اینروست که این شاهنامه به "شاهنامۀ دموت" نیز معروف است.
امروزه برگ‌هایی از این نسخه ممتاز در مجموعه‌های مختلف هنری جهان و از جمله در موزه‌های "متروپولیتن، دانشگاه هاروارد، گالری هنری فریر، موزه بریتانیا، موزۀ هنرهای زیبای بوستون، موزۀ لوور، و موزه رضا عباسی تهران" نگهداری می‌شود.
شاهنامه ابوسعیدی یا دموت به‌عنوان شاخص‌ترین اثر کتاب‌آرائی هنر مکتب دوره اول تبریز و در واقع یکی از شاهکارهای این مکتب هنری محسوب می شود.
 
 مهدی بزاز دستفروش
انتهای پیام/