فرش ایرانی، میراثی گرانبها در آستانه نابودی

به گزارش نصر، از دیرباز، فرش دستباف ایرانی به خصوص فرش‌های مناطق آذربایجان شرقی از جمله فرش تبریز، هریس، مهربان، آذرشهر و ...  نه فقط زینت‌بخش خانه‌ها، بلکه سفیر فرهنگی این سرزمین بوده است. هر گره‌ی که بر آن زده می‌شود، قصه‌ای دارد؛ قصه‌ی رنج و امید، شادی و غم، عشق و دلدادگی. نقوش اسلیمی، بته‌جقه‌ها، گل‌ها و پرندگان، هر کدام رمزی هستند از دنیای پر رمز و راز هنر ایرانی.
اما پشت این زیبایی خیره‌کننده، دستان پینه‌بسته‌ای قرار دارد که با صبر و حوصله، تار و پودها را به هم گره می‌زنند. قالیبافان، این هنرمندان بی‌ادعا، با تمام وجود پای دار قالی می‌نشینند و روح خود را در نقش‌ها می‌دمند. چه بسیار مادرانی که لالایی‌هایشان را در گوش فرزندانشان بر روی همین دارقالی‌ها زمزمه کرده‌اند و همزمان، دستانشان فرش هزار نقش را بافته است. چه بسیار پدرانی که با امید به آینده‌ای روشن، نقشه‌هایی پر از آرزو را روی فرش‌ها ترسیم کرده‌اند.
رنگ، عنصری جادویی در فرش دستباف است. رنگ‌ها نه فقط چشم را نوازش می‌دهند، بلکه احساسات را برمی‌انگیزند. قرمز، نماد عشق و شور؛ آبی، نشانه‌ی آرامش و صلح؛ سبز، مظهر حیات و سرزندگی؛ و زرد، یادآور خورشید و امید. هر رنگ، داستانی دارد و در کنار رنگ‌های دیگر، سمفونی بی‌نظیری را خلق می‌کند.
اما متاسفانه، این روزها حال و روز فرش دستباف خوب نیست. تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی و ظهور رقبای جدید، باعث شده‌اند که صادرات فرش ایرانی به شدت کاهش یابد. قالیبافان، این هنرمندان بی‌نظیر، با مشکلات معیشتی فراوانی دست و پنجه نرم می‌کنند و بیم آن می‌رود که این هنر اصیل به فراموشی سپرده شود.
در روز ملی فرش دستباف، بار دیگر صدای هنرمندان این سرزمین را می‌شنویم. صدایی که از اعماق جان برمی‌آید و خواستار حمایت است. حمایت از هنری که ریشه در تاریخ دارد و هویت ما را شکل می‌دهد.

فرش تبریز در نوآوری جایگاه اول را در جهان دارد
معاون دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز در گفت‌وگو با ایسنا گفت: ریزبافت‌ترین فرش‌های دنیا، پرتره بافی، حجم بافی، فرش‌های دو رو بافت و بزرگترین فرش ۶۰۰ متر مربعی یکپارچه جهان از نمونه افتخارات و نوآوری‌های تولید و هنر فرش در تبریز است و فرش تبریز در نوآوری و بدائت جایگاه اول را در جهان دارد.
عبداله میرزایی با اشاره به روز ملی فرش و اهمیت آن بیان کرد: فرش به عنوان یک میراث، شناسه فرهنگی ایران است، در بین همه اقوام و جغرافیای فرهنگی ایران قالی بافی به اشکال مختلفی وجود دارد، بنا بر پیشنهاد فعالان حوزه فرش و مسئولین فرهنگی از ۱۴۰۳ روز جهانی صنایع دستی به طور رسمی به عنوان روز ملی فرش در تقویم ملی کشور ثبت شد.
وی ادامه داد: نهادهای فرهنگی و مراکز آموزشی می‌کوشند تا با گرامیداشت این هنر دیرینه، نقش مهمی در حفظ و ترویج آن ایفا کنند. شکل‌گیری گفتمان پیرامون فرش و صنایع دستی در مناسبت‌ها و رویدادهای مرتبط، زمینه‌ساز احیای توجه به فرهنگ، هویت هنری و میراث تاریخی این حوزه خواهد بود.

پیشینه فرش تبریز 
میرزایی درباره تاریخچه فرش ایران و به خصوص تبریز، تشریح کرد: فرش در ایران قدمتش به فرش پازیریک و حدود ۲۵۰۰ سال پیش می‌رسد، اما برای فرش تبریز مستنداتی در قالب نگارگری‌ها و سفرنامه‌ها موجود هستند که این هنر در این منطقه از دوره ایلخانی در شکل کامل خودش در تبریز وجود داشته است. 
وی ادامه داد: دوران اوج فرش تبریز برمی‌گردد به مکتب اول صفوی در تبریز، در این دوره شاهکارهای قالی بافی ایران و جهان مانند فرش چلسی، شکارگاه میلان، شیخ صفی و ...  در تبریز بافته می‌شوند و پس از آن با حمله افغان‌ها تا اواسط دوره حکومت قاجار این هنر با رکود مواجه می‌شود.
وی با یادآورشدن این نکته که فرش تبریز چگونه دوباره در دوره معاصر احیا می‌شود، ادامه داد: در دوره ناصرالدین شاه، حدود سال ۱۸۵۰، هنر فرش تبریز از طریق تجار تبریزی به بازارهای غرب معرفی شد. این جنبش، که تحت تأثیر شرق‌گرایی اروپاییان پس از انقلاب صنعتی شکل گرفت، زمینه‌ساز توجه ویژه به سنت‌های شرقی شد. فرش تبریز به عنوان نمادی از فرهنگ شرق در اروپا مطرح گردید و جایگاه ویژه‌ای یافت، روندی که امروزه با احیای دوباره این هنر همچنان ادامه دارد.

جایگاه امروز فرش تبریز در در دنیا
معاون دانشکده فرش اذعان کرد: امروز جایگاه فرش تبریز در جهان به لحاظ حجم معاملات تجاری، در اثر محدودیت‌های صادراتی و تحریم ها و دور شدن از شناخت فضای فرهنگی و سلایق بازار جهانی، دچار رکود شده است. اما نفیس ترین، ظریف ترین، متنوع ترین فرش ها در زمینه طراحی و تولید امروزه در تبریز تولید و عرضه می شود.
استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز اظهار کرد: یک ضعف ساختاری که در سیستم نظام آموزشی و صنعت ما بسیار چشمگیر است، ارتباط کم ِدوسویه بین این دو بخش‌های علمی و تولیدی است. در حوزه فرش هم این کمبود به دلیل اینکه ماهیت هنر فرش یک هنر سنتی و میدانی است بسیار حس میشود و بخش صنعتی ما نمیتواند به طور مؤثر با بخش علمی ارتباط برقرار کند.
وی با تأکید بر اینکه هنر فرش یک هنر سنتی و قدیمی است، ادامه داد: در سال های اخیر با تأسیس دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز به عنوان اولین دانشکده فرش کشور حتی با وجود موضع گیری هایی از سمت بازاریان و فروشندگان مبنی بر اینکه فرش تنها همان چیزی است که در بازار گره زده و فروخته میشود، ماهیت بحث های نظری و علمی نشان داد که این تصور غلط بوده و میتوان در سطح دانشگاهی در این حوزه نیز فعالیت کرد.
میرزایی در خصوص ارتباط صنعت با حوزه دانشگاهی فرش بیان کرد: با ورود فارغ التحصیلان این رشته به بازار کار در حوزه فرش و نمایان شدن توانمندی های این افراد به نوعی منجر به پذیرش جامعه بازاری بر این شد که دانشجوی فرش نیز با علم بر هنر فرش و تکمیل و تجمیع آن میتواند در این حوزه صنعتی و تولیدی با یک رویکرد علمی و نظری فعالیت کند.
وی تصریح کرد: باید این را دانست که راه برون رفت از رکود فعلی در حوزه فرش و جهت سلیقه یابی از بازار هدف دیگر نمیتوان به شیوه های سنتی و قدیمی اقدام کرد. در زمینه کار با هوش مصنوعی، اینترنت، فضای مجازی، برند سازی و تبلیغ مؤثر باید به حضور دانشجو به نمایندگی از بستر علمی در بازار بها داده شود و از آن استفاده کرد.
 احد هریسچیان، از چهره‌های نامی در حوزه تولید، فروش و صادرات فرش دستباف تبریز، در گفت‌وگویی اختصاصی با ایسنا، با دغدغه‌ای عمیق به تشریح وضعیت نابسامان و افول چشمگیر این هنر-صنعت ملی پرداخت.
هریسچیان که خود بیش از نیم قرن از عمرش را صرف این حرفه کرده و ریشه‌های خانوادگی‌اش نیز تا دو نسل پیش در همین حوزه فعالیت داشته‌اند، پرده از مشکلات و موانع متعددی برداشت که حیات فرش دستباف ایران را تهدید می‌کند.
هریسچیان با اشاره به آماری تکان‌دهنده، از سقوط آزاد صادرات فرش دستباف ایران خبر داد و متذکر شد: در سال ۱۳۷۳، حجم صادرات فرش دستباف ایران به ۷ میلیارد دلار می‌رسید، در حالی که اکنون این رقم به ۳۰ میلیارد دلار تنزل یافته است. 
وی عامل اصلی این افول را تحریم‌های ظالمانه آمریکا و قوانین خلق‌الساعه داخلی دانست و بیان کرد: این موارد به شدت این بخش را تحت تأثیر قرار داده است. 
این تولید کنند فرش دستباف توضیح داد: از دست رفتن بازارهای سنتی و پرسود، به ویژه در کشورهایی مانند عربستان سعودی و آمریکا که از مشتریان دائمی فرش اصیل ایرانی بودند، ضربه مهلکی به پیکره این صنعت وارد کرده و صادرات فرش کشور را به حداقل‌ترین میزان خود رسانده است.
هریسچیان با اشاره به اینکه قدمت ۳۰۰۰ ساله فرش دستباف ایران، نمادی از تمدن و فرهنگ غنی این سرزمین است، هشدار داد: کاهش صادرات فرش، تنها یک بحران اقتصادی نیست، بلکه موجب از بین رفتن حیثیت فرهنگی ما می‌شود.
 وی یادآور شد: زمانی ایران در جایگاهی بود که حتی اجازه استفاده از نقشه‌های اصیل ایرانی را به بافندگان کشورهای رقیب نظیر افغانستان، هند و پاکستان نمی‌داد. اما امروز، وضعیت به گونه‌ای است که بازارهای داخلی نیز مملو از طرح‌ها و نقشه‌های کشورهای همسایه شده است، به همین دلیل عاقبت فرش دستباف تبریز و حتی ایران را روشن نمی‌بینم.

چالش ربات‌باف‌ها و نیاز به بازنگری در طراحی
هریسچیان با تاکید بر اینکه یکی از بزرگترین چالش‌های جدید در حوزه فرش دستباف، ظهور دستگاه‌های ربات‌باف است، بیان کرد: این دستگاه‌ها فرشی را که بافت سنتی آن دو سال به طول می‌انجامید، در عرض تنها یک ماه تولید می‌کنند. این سرعت، هرچند به ظاهر پیشرفت است، اما بزرگترین چالش‌ها و صدمه‌های حوزه فرش دستباف را به همراه دارد و اصالت و ارزش هنری آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
وی در پاسخ به این دغدغه که آیا طرح‌های سنتی فرش دستباف با دکوراسیون‌های مدرن امروزی همخوانی ندارد، اذعان کرد: دیگر خبری از طرح‌های شلوغ قدیمی نیست. 
وی راهکار دیگر را در حفظ اصالت و ساختار فرش دستباف ایرانی در کنار نزدیک کردن طرح آن به سلیقه و دکوراسیون‌های امروزی خانه‌ها دانست و تأکید کرد: طرح‌های جدید و متناسب با سلیقه‌های روز نیز اکنون در بازار قابل دسترس است.
هریسچیان به جلسات منظم اتحادیه صادرکنندگان فرش سراسر کشور اشاره کرد و گفت: در آن مشکلات این حوزه به تفصیل بررسی می‌شود. محور اصلی این مباحث، از بین بردن پیمان ارزی برای فرش، فعال‌سازی رایزنی‌های بازرگانی در کشورهای هدف و گشایش بازارهای جدید صادراتی با همکاری و حمایت دولت است. 
وی به کشورهای جدید و ثروتمند آفریقایی اشاره کرد که می‌توانند پتانسیل‌های صادراتی بالایی برای فرش ایران داشته باشند.
این تولید کننده بر اهمیت برندسازی تأکید کرد و با وجود اشاره به وجود تولیدکنندگان باسابقه و دارای برندهای خاص خود، اذعان کرد؛ درصد بالایی از ما در تبلیغات و در حوزه برندسازی موفقیت نداریم. تولیدکنندگانی را موفق‌تر هستند که نقشه و طرح مختص به خود را دارند و آن را در عمل پیاده می‌کنند.
 هریسچیان بار دیگر از دولت و وزارت خارجه خواست تا با بازگشایی مسیرهای صادراتی و حمایت از تولیدکنندگان، بازاری را که از دست دادیم را دوباره به دست بیاوریم.
 وی همچنین به مشکل بیمه قالیبافان اشاره کرد و حل این مسئله را گامی بزرگ در راستای رفع بخش بزرگی از مشکلات این حوزه دانست. 
وی تأکید کرد: باید به اصالت فرش دستباف توجه کنیم و اجازه ندهیم دیگر کشورها از نام و آوازه فرش اصیل ایرانی به نفع خود بهره‌برداری کنند.

فرش تبریز زیر پای بی‌مهری
 اسماعیل چمنی، عضو شورای اسلامی شهر و رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز نیز در گفت‌وگو با ایسنا از بی‌توجهی به هنر اصیل و جهانی فرش دستباف انتقاد کرد و خواستار حمایت فوری و عملی از فعالان این عرصه شد. 
وی هشدار داد که اگر اقدامی نشود، فرش تبریز، این میراث گرانبها، زیر پای بی‌مهری‌ها به فراموشی سپرده خواهد شد.
چمنی با اشاره به اینکه تبریز در سال ۲۰۱۵ به عنوان مرکز جهانی بافت فرش دستباف انتخاب شده، این افتخار را متعلق به تمام ایرانیان دانست.
 وی با ارائه آماری تکان‌دهنده، گفت: بیش از ۲۰۰ هزار نفر به‌طور مستقیم و ۵۰۰ هزار نفر به‌طور غیرمستقیم در صنعت فرش دستباف تبریز مشغول به فعالیت هستند و این صنعت، بیشترین سهم اشتغال در بخش خصوصی را به خود اختصاص داده است. متاسفانه، با وجود این همه ارزش و اهمیت، حدود ۳۵ درصد از صادرات فرش دستباف کشور متعلق به آذربایجان شرقی است.
چمنی با انتقاد شدید از بی‌توجهی مسئولان به این هنر اصیل، گفت: با وجود تمام این ارزش‌ها، متأسفانه مسئولان به این هنر باارزش توجه کافی ندارند. این بی‌توجهی موجب کاهش رونق فرش‌بافی نه تنها در استان، بلکه در سطح کشور شده است.
وی با تاکید بر اهمیت این صنعت، افزود: فرش دستباف تنها شغلی است که نه تنها به محیط زیست آسیب نمی‌زند و هزینه‌ای برای شهرداری ندارد، بلکه با ایجاد فضایی صمیمی در خانواده‌ها، بنیان آن‌ها را مستحکم‌تر می‌کند؛ زیرا اغلب خانواده‌ها به‌صورت جمعی در منازل خود به تولید آن می‌پردازند.
عضو شورای اسلامی شهر تبریز با اشاره به مشکلات بیمه‌ای قالیبافان تشریح کرد: شرم‌آور است که در روز ملی فرش دستباف، هنوز شاهد این باشیم که بیمه قالیبافی به‌صورت کامل شامل تمام فعالان این حوزه نمی‌شود. در حال حاضر تنها حدود ۲۲۰ هزار خانواده قالیباف بیمه هستند، در حالی که این عدد باید بسیار بیشتر باشد.
وی ادامه داد: علاوه بر بیمه، مشکل بزرگ دیگر این صنعت، عدم دسترسی به تسهیلات بانکی است. فعالان فرش‌بافی از دریافت حتی مبالغ اندک وام محروم هستند، در حالی که این وام‌ها می‌تواند در ادامه فعالیت آن‌ها بسیار مؤثر باشد.
چمنی پیشنهاداتی برای حمایت نمادین و معنوی از این صنعت ارائه داد و خواستار نام‌گذاری یکی از میادین یا خیابان‌های اصلی شهر تبریز به نام فرش دستباف، نصب المان‌های مربوط به فرش در ورودی‌های شهر و تجلیل از هنرمندان برجسته این حوزه شد. 
وی همچنین از شهرداری خواست تا در صدور پروانه برای فرشبافان تخفیف‌هایی ارائه دهد و حداقل ۱۰۰ میلیون تومان تخفیف در اعطای پروانه برای این قشر زحمتکش در نظر بگیرد.
انتهای پیام/