شاه کلید پرورش کودکان کتاب‌خوان چیست؟

به گزارش نصر، در سطح کلان، اولین و مهم‌ترین سیاستی که می‌تواند باعث افزایش میزان مطالعه در کودکان شود، ایجاد عدالت آموزشی و عدالت فرهنگی در سراسر کشور است کتاب‌خوانی و نشر کتاب کودک در ایران همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است اما این حوزه همچنان با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است که نیازمند توجه جدی و برنامه‌ریزی دقیق است. با وجود تلاشی که در زمینه تولید آثار کودکانه و انتشار کتاب‌های متنوع صورت گرفته، هنوز در بسیاری از جوانب این صنعت اعم از کیفیت محتوا، تنوع موضوعات و دسترسی عمومی به کتاب‌های خوب خلاءهایی وجود دارد. در این میان یکی از مهم‌ترین سوالات این است که چگونه می‌توان به گسترش فرهنگ مطالعه در میان کودکان و نوجوانان کمک کرد و چه اقداماتی باید در سطح جامعه و دولت صورت گیرد تا این روند تقویت شود؟ برای پاسخ به این قبیل سوالات پژوهشگر ایرنا به گفت‌وگو با «کبری بابایی» نویسنده و شاعر حوزه کودک و نوجوان پرداخته است. در ادامه مشرح این گفت وگو را می‌خوانیم؛

کتابخوانی از خانواده آغاز می‌شود
بابایی، نویسنده و شاعر حوزه کودک و نوجوان به نقش خانواده در شکل‌گیری عادت کتابخوانی در کودکان اشاره می‌کند و می‌گوید: کتابخوانی باید از همان سال‌های نخست زندگی، در بستر خانواده شکل بگیرد. بچه‌ها معمولاً وقتی که در سال‌های اول زندگی خودشان هستند اولین الگوهایشان خانواده است؛ یعنی پدر و مادر یا خواهر و برادرانی که در کنارشان زندگی می‌کنند. بنابراین آن چیزی که می‌تواند فرهنگ کتابخوانی را در ذهن کودک جا بیندازد، مشاهده کتاب خواندن در اطرافیان است. اگر کودکی از همان ابتدا با خانواده‌ای همراه شود که اهل کتاب است، ناخودآگاه کتابخوانی به ‌عنوان بخشی از سبک زندگی در ذهن او شکل می‌گیرد و این عادت در سال‌های بعدی هم ادامه پیدا می‌کند.
این شاعر حوزه کودک و نوجوان اضافه می‌کند: وقتی خانواده‌ای کتابخوان باشد، می‌توان امیدوار بود که کتاب خوب را هم می‌شناسد. در نتیجه فضایی لذت ‌بخش برای کتاب خواندن کودک فراهم می‌شود؛ فضایی که هم از نظر محتوا و هم از نظر تجربه خواندن او را جذب می‌کند. اگر این روند از کودکی شروع شود، می‌توان امید داشت که فرد تا بزرگسالی، میانسالی و حتی کهنسالی همچنان با کتاب همراه باشد.

کتابخوانی، وقتی با بازی و هنر همراه شود ماندگارتر است
بابایی درباره راه‌های علاقه‌مند کردن کودکان به مطالعه به نقش ابزارهای خلاقانه‌ای چون نمایشنامه‌خوانی، تصویرسازی و بازی‌های آموزشی اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: نمایشنامه‌خوانی، تصویرسازی و بازی‌های آموزشی قطعاً در علاقه‌مند کردن کودکان به مطالعه مؤثر هستند. این ابزارها کمک می‌کنند تا کودک حال و هوای اثر، حس موجود در داستان و روند وقایع را بهتر درک کند. در واقع تصویرسازی ذهنی برای او ساده‌تر و جذاب‌تر می‌شود. تصویرسازی، فعالیتی است که بعد از خواندن کتاب به ‌عنوان یک تسهیلگر به کودک ارائه می‌شود تا او بتواند از محتوای کتاب تصویری بسازد. این هم یک رویداد فرهنگی، ادبی و هنری است. نمونه‌های موفقی از این دست در مکان‌هایی مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دیده‌ایم.
نمایشنامه‌خوانی، تصویرسازی و بازی‌های آموزشی قطعاً در علاقه‌مند کردن کودکان به مطالعه مؤثر هستند. این ابزارها کمک می‌کنند تا کودک حال و هوای اثر، حس موجود در داستان و روند وقایع را بهتر درک کند.
او با اشاره به تجربه این نهاد فرهنگی می‌افزاید: کانون پرورش فکری از همان ابتدا نشان داد که فعالیت‌های کتابخوانی اگر در کنار فعالیت‌های هنری و فرهنگی قرار بگیرند بازده بیشتری خواهند داشت. آموزش و پرورش و برخی مؤسسات فرهنگی نیز به این نتیجه رسیدند که تلفیق کتاب با هنر و بازی، کودک را بیشتر درگیر می‌کند.
وقتی خواندن کتاب با نقاشی، کاردستی، سفالگری یا بازی همراه می‌شود، مثل یک واکنش شیمیایی عمل می‌کند که نتیجه‌اش ماندگاری بیشتر در ذهن کودک است. این فعالیت‌ها یک جریان فرهنگی در دل خود دارند که همدیگر را کامل می‌کنند و می‌توانند تأثیر عمیق‌تری بگذارند.
بابایی می‌گوید: هر فعالیت مکمل دیگری که به این مجموعه اضافه شود تأثیرگذاری را بیشتر می‌کند چون بچه‌ها با تکرار، تمرین و کاوش موضوع را بهتر درک می‌کنند. محتوای یک کتاب زمانی ماندگار می‌شود که با فعالیت‌های خلاقانه و جانبی همراه شود.

برای انتخاب کتاب خوب کودک، باید چشم و گوش‌مان را باز نگه داریم
نویسنده و شاعر حوزه کودک و نوجوان در ادامه به مهم‌ترین معیارهایی اشاره می‌کند که در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان و نوجوانان باید در نظر گرفت.
او در ادامه می‌گوید: قطعاً مسیرهای مختلفی وجود دارد که ما را به یک کتاب خوب برای کودک می‌رساند. اگر فردی که قصد خرید کتاب برای کودک را دارد آشنایی کلی با عناصر شعر و داستان داشته باشد می‌تواند با تورق کتاب و خواندن چند سطر، تشخیص دهد که آیا نثر و زبان اثر مناسب گروه سنی مد نظر هست یا نه. مثلاً اگر در حال بررسی یک مجموعه شعر هستیم باید ببینیم موضوع شعرها چه چیزی است آیا این موضوعات برای کودک قابل لمس و جزو دغدغه‌هایش هستند؟ همین نگاه اولیه می‌تواند به ما کمک کند تا بهتر تصمیم بگیریم.
بابایی برای مخاطبانی که شناخت تخصصی از ادبیات کودک ندارند هم پیشنهادهایی دارد و می‌گوید: اگر ما اشراف کاملی بر شعر و داستان کودک نداریم می‌توانیم از کدهایی کمک بگیریم؛ مثلاً شناختن شاعران و نویسندگان مطرح این حوزه. وقتی بدانیم چه افرادی در ادبیات کودک و نوجوان آثار موفقی دارند انتخاب‌مان با اطمینان بیشتری صورت می‌گیرد.
بابایی در ادامه تأکید می‌کند: خواندن نقدها در سایت‌ها و نشریات معتبر، دنبال کردن چهره‌های جدید و آشنایی با ناشران تخصصی کودک و نوجوان هم بسیار مهم است. اگر ناشری سابقه ارائه آثار شاخص را دارد یا کتاب‌هایش در جشنواره‌ها دیده شده یا در فهرست‌هایی مثل فهرست «مرغک سلام»، «نشان رشد» یا تأییدیه‌های شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری آمده می‌توان با اطمینان بیشتری از بین آثارش انتخاب کرد.
او همچنین به نقش مروجین کتاب اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: بررسی پیشنهادهای مروجین کتاب نیز می‌تواند راهنمای خوبی باشد. البته در این مورد هم باید به ‌تدریج به یک شناخت نسبی برسیم چون ممکن است بعضی پیشنهادها بر اساس سلیقه شخصی ارائه شده باشند. تصویرگری کتاب هم نقش خیلی مهمی دارد. نباید تصویرگری تخت، کلیشه‌ای یا صرفاً کارتونی باشد. تصویرگر باید برای کارش انرژی گذاشته باشد و از سبک‌های منحصر به فرد استفاده کرده باشد. تصویرها بخش زیادی از ارتباط کودک با کتاب را شکل می‌دهند پس باید با دقت انتخاب شوند. به طور کلی انتخاب کتاب خوب برای کودکان و نوجوانان، نیازمند ترکیبی از آگاهی، شناخت منابع معتبر، توجه به تصویرگری و نگاه دقیق به نیازها و علایق مخاطب است.

قصه‌گویی، پلی به ‌سوی خلاقیت، همدلی و توانمندی کودک
بابایی به تأثیرات عمیق و چندلایه قصه‌گویی و داستان‌خوانی بر ذهن و زندگی کودکان اشاره می‌کند و می‌گوید: این فعالیت‌ها نقشی اساسی در شکل‌گیری شخصیت و توانمندی‌های فکری کودکان دارند. تأثیر قصه‌گویی و داستان‌خوانی به کارکردهای گسترده‌ آن‌ها برمی‌گردد. این تأثیرات آن ‌قدر وسیع است که وقتی من خودم گاهی می‌خواهم آنها را مکتوب کنم می‌بینم فقط به بخش کوچکی از این گستره اشاره کرده‌ام. حداقلِ کارکرد قصه‌گویی، گسترش دایره واژگان کودک است. بچه‌ها با دنیایی از کلمات آشنا می‌شوند و از آن مهم‌تر یاد می‌گیرند چگونه از این کلمات در بافت معنادار استفاده کنند، چون با متنی هدفمند و ساختار یافته مواجه هستند.
وی در ادامه می‌افزاید: داستان‌خوانی و قصه‌گویی به شکل مستقیم به پرورش تخیل کودک کمک می‌کند. این فرایند باعث می‌شود کودک به ایده‌ها و فکرهای تازه برسد، خودش را در جهان‌های مختلف تصور کند و در نتیجه خلاق‌تر و مستقل‌تر بیندیشد. یکی از مهم‌ترین کارکردهای داستان از نظر او، آموزش غیرمستقیم مهارت حل مسئله است: گاهی در دل یک قصه، گره‌هایی هست که خیلی نرم و لطیف باز می‌شوند. شاید این گره‌ها عین زندگی واقعی کودک نباشند اما یادگیری نحوه برخورد با آن‌ها، توانایی حل مسئله را در کودک تقویت می‌کند و به او ابزار فکری برای مواجهه با موقعیت‌های مختلف می‌دهد.
بچه‌هایی که بیشتر کتاب می‌خوانند یا قصه می‌شنوند، تحلیل‌گرتر هستند. قدرت تجزیه و تحلیل بالاتری دارند و این ویژگی می‌تواند تا بزرگسالی همراه‌شان باشد و کیفیت زندگی‌شان را بالا ببرد.
بابایی به بعد اجتماعی و عاطفی داستان هم اشاره دارد و می‌گوید: قصه‌ها در کودک احساس همدلی ایجاد می‌کنند؛ وقتی با شخصیت‌ها همراه می‌شود درد و شادی‌شان را حس می‌کند. این خودش یکی از مهارت‌های مهم زندگی است که به بچه‌ها کمک می‌کند دوستانه‌تر و انسانی‌تر زندگی کنند.
او توضیح می‌دهد: بچه‌هایی که بیشتر کتاب می‌خوانند یا قصه می‌شنوند، تحلیل‌گرتر هستند. قدرت تجزیه و تحلیل بالاتری دارند و این ویژگی می‌تواند تا بزرگسالی همراه‌شان باشد و کیفیت زندگی‌شان را بالا ببرد. قصه‌گویی باعث ایجاد و تقویت ارتباط می‌شود؛ بین کودک و والدین، یا کودک و مربی. منظور از والدین، تمام اطرافیانی هستند که کودک در کنارشان زندگی می‌کند؛ پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ یا دیگر اعضای خانواده. قصه‌گویی اعتماد به ‌نفس کودک را هم تقویت می‌کند. قصه‌گویی یک ابزار ساده نیست، بلکه بستری است برای رشد همه‌جانبه کودک.

فرهنگ کتاب‌خوانی با همدلی نویسنده، ناشر و مدرسه جان می‌گیرد
نویسنده حوزه کودک و نوجوان معتقد است: تقویت فرهنگ کتاب‌خوانی نیازمند یک همکاری چند جانبه و واقع‌گرایانه است که در آن هر بخش، متناسب با توان و امکانات خود ایفای نقش کند. فرهنگ کتاب‌خوانی وقتی واقعاً تقویت می‌شود که کتاب در دسترس بچه‌ها باشد اما متأسفانه مدارس، ناشران و حتی خود نویسندگان با محدودیت‌هایی مواجه‌اند. مدارس با بودجه‌های محدود اداره می‌شوند، ناشران برای حفظ چرخه اقتصادی‌شان مجبور به درآمدزایی هستند و نویسندگی هم معمولاً منبع درآمد پایداری برای نویسندگان و شاعران کودک نیست. از این رو، نمی‌توان از هیچ‌کدام از این گروه‌ها انتظار فراتر از بضاعت‌شان داشت اما همکاری‌ها می‌تواند در همان چارچوب توانایی‌های موجود شکل بگیرد. مثلاً اگر هر مدرسه برای خودش تکلیف کند که در طول سال تحصیلی، حداقل دو یا سه مرتبه از نویسندگان یا شاعران دعوت کند تا در مدرسه حضور پیدا کنند، این یک قدم مؤثر است.
بابایی به نقش ناشران هم اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: اگر هر ناشر بپذیرد که بخشی هر چند خیلی کوچک از هزینه‌های تبلیغاتی‌اش را صرف برگزاری نشست‌های کتاب‌خوانی در یکی دو مدرسه در طول سال کند، آن هم یک حرکت مردمی و فرهنگی خواهد بود.
در کنار اقدامات فردی، بابایی به نقش دولت نیز تأکید دارد و می‌گوید: سیاست‌گذاری‌هایی که از سوی دولت صورت بگیرد چه از طرف آموزش‌وپرورش، چه از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا حتی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌تواند فضاهای گسترده‌تری برای توسعه فرهنگ کتاب‌خوانی ایجاد کند. فرهنگ کتاب‌خوانی با همدلی و همراهی تمام نهادهای مرتبط جان می‌گیرد. هیچ بخش یا گروهی به‌ تنهایی نمی‌تواند بار این مسئولیت را به دوش بکشد اما اگر هر کدام نقش خود را در حد توان ایفا کنند، اتفاق‌های بزرگی خواهد افتاد.

عدالت فرهنگی، کلید طلایی افزایش مطالعه در کودکان
بابایی، نگاه ویژه‌ای به سیاست‌گذاری‌های کلان فرهنگی برای گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی دارد و می‌گوید: مسئله اصلی فراهم‌سازی شرایط برابر برای همه کودکان کشور است. در سطح کلان نخستین و مهم‌ترین سیاستی که می‌تواند باعث افزایش میزان مطالعه در کودکان شود، ایجاد عدالت آموزشی و عدالت فرهنگی در سراسر کشور است؛ یعنی باید به ‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که کتاب به ‌عنوان یک کالای فرهنگی در دسترس همه بچه‌ها در تمام مناطق حتی دورافتاده‌ترین نقاط کشور باشد.
وی در ادامه می‌افزاید: ضروری است که کودکان در شهرها و روستاهای مختلف امکان دسترسی به کتاب‌های خوب و با کیفیت را داشته باشند حتی اگر این کتاب‌ها جدیدترین نباشند، دست‌کم از بین بهترین آثار منتشرشده در سال‌های اخیر انتخاب شده باشند. وقتی کودک در یک منطقه محروم هم کتاب را به‌ عنوان یک نیاز فرهنگی در کنار خودش ببیند، آن ‌وقت نگرش نسبت به مطالعه در سراسر کشور تغییر خواهد کرد.
بابایی به نقش حمایت‌های دولتی اشاره می‌کند و می‌گوید: در کنار این باید زمینه‌هایی برای یارانه کتاب برای کودکان و دانش‌آموزان فراهم شود. همچنین برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی توسط آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری و دیگر نهادها می‌تواند با گسترده‌تر شدن و پوشش دادن طیف بیشتری از کودکان تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد.
او همچنین به اهمیت تقویت زنجیره تولید محتوا نیز اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: تکریم نویسندگان و شاعران، ایجاد انگیزه برای آن‌ها و حمایت از آثارشان به بهتر شدن کیفیت تولیدات کمک می‌کند. از طرفی تجهیز کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌های مدارس و مراکز فرهنگی مانند کانون‌های پرورش فکری هم نقش مهمی در این فرآیند دارند.
بابایی در پایان یادآور می‌شود: کاهش قیمت کتاب، یا حداقل فراهم کردن شرایطی برای اینکه خانواده‌ها بتوانند کتاب را راحت‌تر تهیه کنند بسیار مهم است. این ‌گونه می‌توان امیدوار بود که کتاب در سبد فرهنگی خانواده‌ها جا بگیرد و مطالعه به عادتی پایدار در زندگی کودکان تبدیل شود.
انتهای پیام/