زنده یاد استاد حاج حیدر خوندل تبریزی

در این خزانِ سرد که دلها فسرده است            یاد آوریم باز بهارانِ رفته را
بگشای گوشِ جان که زهر شاخ بشنوی            در بوستان، فغانِ هَزاران رفته را
بنگر به چشمِ دل که ببینی به کوهسار             آن پیچ و تابِ گردِ سواران رفته را
از اواسط سدۀ دوازدهم هجری که آخوند ملا محمدحسین مراغه ای متخلّص به دخیل، ادبیات نوحه ترکی را به حالتی مدوّن و نظام مند درآورد، کسانی چون سیدعظیم شیروانی، میرزا محمدتقی قُمری دربندی، ذلیل تبریزی، دلریش، روفه گر، حقیر و ابوالحسن راجی تبریزی و... تداوم بخش سلسله نوحه سرایی در آن سالهای دور در آذربایجان بودند.
در سدۀ اخیر یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در روند نوحه سرایی نقش موثری داشته، مرحوم استاد حاج حیدر خوندل رحمه الله علیه است که علی‌رغم شهرت بسیار در میان نوحه خوانان و مرثیه پردازان، تاکنون در بررسی نقش چشمگیر وی در تحکیم بنای مرثیه آذربایجان اقدامی صورت نگرفته است.
شادروان خوندل تبریزی در گسترش نوحه ترکی جایگاه برجسته ای دارد. نگارنده معتقد است مهمترین ویژگی نوحه‌های خوندل تبریزی «مستند سرایی» اوست.
در نخستین سال های نضج نوحه در این خطه، در ادبیات مرثیه‌سرایی آذربایجان، تکیه بر مقاتل سیدالشهداء و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود. به همین دلیل در نوحه‌های این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم و مستندی ندارند، مواجه می شویم که متاسفانه گاه در مواردی مورد استفاده مداحان این خطه نیز قرار می گیرد.
در این میان استاد خوندل تبریزی، به همراه بزرگانی چون حسینی سعدی زمان و ذهنی و... به عنوان یکی از پیشتازان شاعران نوحه سرای آذربایجان، اقدام به بنیادریزی «نهضت پیرایش تحریفات از نوحه ها و مرثیه‌ها» نموده، ادبیات نوحه آذربایجان را در این منطقه وارد مرحله جدیدی کرده است.
خوندل رحمه الله علیه با توجه به مطالعات قرآنی و دینی، آشنایی گسترده ای با کتب مقتل داشت و این اطلاعات موثق را با ذوق شاعرانه خدادادی پیوند زده، شاهکارهای بی بدیلی آفریده است.
استاد خوندل به عنوان یکی از پیرایشگران تحریفات از نوحه آذربایجان، غالباً اشعار خود را با نوعی تغزّل آغاز می کند و پس از بیان چند بیت در توصیف عشق، به شرح مصائب حضرت سیدالشهداء می پردازد.
بهره گیری از دقایق لطیف شعری و آرایه های ادبی همچون جناس، ایهام، لف و نشر، تلمیح و... در اشعار خوندل به طور چشمگیر مشاهده می شود؛ اگر چه به نظر نگارنده، دو شاعر همشهری او یعنی مرحومان حسینی سعدی زمان و ذهنی زاده در این خصیصه، بر خوندل «تقدّمِ فضل»دارد.
از دیگر ویژگی های نوحه های خوندل می توان به تشخص ویژه سبکی او اشاره کرد. این تشخص سبکی، از رهگذر پیوند مفاهیم حماسی حادثه کربلا و شیوه بیان عاطفی و تصویری به وجود می آید. یعنی شاعر صحنه های حماسی کربلا را با تاویلاتی از مصائب آن ماجرا درهم آمیخته، دست آخر با بهره گیری از ذوق ادبی سرشار،شاهکار می آفریند.
مرحوم استاد خوندل، در هامش برخی مرثیه های خود، مآخذ و منابع مورد استفاده اش را ثبت کرده و این از ویژگی هایی بود که بعد از خوندل، شاگردان مکتب شعری اش آن را باید تداوم بخشند؛ متاسفانه اینک «ذکر منابع» در آثار شاعران نوحه پرداز، کمتر مشاهده می شود.
مرحوم استاد خوندل، از پرتو شاگردی در مکتب قرآن کریم، در عین برخورداری از طبعی لطیف و ذوقی سرشار، هرگز زبان به مدح کسان نیالود و تنها دررثای حضرات معصومین علیهم السلام شعرگفت.
باری کوتاه سخن، خوندل آخرین باز مانده از سلسلة مرثیه پردازان بزم صاحبدلان بود؛ بیانی فاخر و سوزی با اخلاص که در روزگار ما سخت غریب افتاده است. آنان که بر حضورش بار داشتند، گواهی می دهند که از نوجوانی، اهل تقوی و دین و دانش بود. شعر مرثیه، نزد او وسیله ای برای بیان احساسات و افکار پاک و متعالی و عواطف آسمانی و انسانی و نشر معرفت و آگاهی و عرض ارادت به حضرات آل الله به ویژه حضرت سیدالشهدا علیه السلام و حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها بود.
مرحوم استاد خوندل از اجلّه شاعران و مرثیه پردازان باصفای کهن شهر تبریز بود. «دانش و آزادگی و دین» همه را باهم داشت و دیر و دور که این سه به هم افتند. به راستی که:
گنج زری بود در این خاکدان        کو دوجهان را به جُوی می شُمرد

محمّد طاهری خسروشاهی/ سردبیر مجلّه سفینه تبریز
انتهای پیام/