دیپلماسی آبی ایران و آذربایجان؛ الگویی موفق در خاورمیانه 

این کارشناسان تحلیل می کنند از آنجا که ۹۰ درصد مردم جهان در کشورهایی زندگی می کنند که دارای منابع آبی مشترک با کشورهای دیگر هستند.
لذا منشا بسیاری از جنگ ها و منازعات سیاسی در آینده به تدریج از منابع انرژی و معدنی به سوی منابع آب کشیده خواهد شد، شاهد این ادعا در نیم قرن گذشته تا سال ۲۰۰۶میلادی ۳۷ جنگ ومنازعه بین کشورهاست که غیر از ۷مورد، بقیه در منطقه خاورمیانه رخ داده است.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور بزرگ و مهم در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه با کشورهای عراق، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه وارمنستان مرز مشترک دارد که می توان تاریخ روابط سیاسی آن را با این همسایگان به طور جداگانه از منظرهیدروپلتیک تحلیل و بررسی کرد، طول مرزهای آبی مشترک ایران با همسایگان ۲۴۴۰ کیلومتر است و با نگاهی اجمالی به روابط صدساله می توان صرفا از زاویه دانش نوپای هیدروپلتیک ردپای آب به عنوان یک کالای اساسی را در منازعات و همکاریهای دو و چند جانبه ایران و هر یک از همسایگان پیرامونی بررسی کرد، اختلافات مرزی در غرب کشور برسر منابع آبی و حق کشتیرانی اروند رود باعث وقوع جنگی هشت ساله بین دو کشورایران و عراق شد که گر چه ریشه در سال های دور و دراز و عوامل دیگر هم داشت، اما موضوع اصلی آن آب بود، هم اکنون در شرق کشور بهره برداری مشترک از آب هیرمند بین ایران و افغانستان با وجود توافق نامه دوجانبه در سال ۱۳۵۲ به یک چالش جدی تبدیل شده است، در شمال غربی ایران اما دیپلماسی آبی با همسایگان به گونه دیگری روایت می شود، در حالی که ترکیه به ویژه در سال های اخیر منافع ملی و سیاست خارجی خود را با کنترل بیشتر برمنابع آبی و احداث سدها به هم گره زده و نگرانی های زیادی را در کشورهای همسایه بویژه ایران، عراق وسوریه ایجاد کرده، میزان همکاری ایران با جمهوری آذربایجان از رودخانه مرزی ارس می تواند به عنوان یک الگو، درسطح منطقه خاورمیانه مطرح و حتی به عنوان موضوع پژوهش های دانشگاهی در رشته های علوم سیاسی و روابط بین الملل به شکل علمی بررسی شود، سه سال قبل در بهار 1400 ایران و آذربایجان به پاس نیم قرن بهره برداری مشترک از آب رودخانه مشترک  وسد ارس مراسم جشنی در نقطه صفر مرزی برگزار کردندکه به قول حافظ شاعر بلند آوازه، تنفس درساحل و کناره های آن مایه آرامش روح وروان است.
 

بیش از ۵۰ سال از همکاری های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در بهره برداری از رودخانه مرزی ارس می گذرد وطی این سال ها به مدد سازه های احداث شده و ابزارهای  اطلاع رسانی وسامانه های پیش بینی و اندازه گیری ورودی و خروجی آب، تا حد زیادی خسارتهای ناشی از طغیان رودخانه در دو کشور به حداقل رسیده است، علاوه بر آن کارشناسان آبی دو کشور برای نمونه برداری مقدار وکیفیت آب، سالانه چندین بار، با هم ملاقات می کنند.
در حقیقت  این رودخانه موجب تحکیم بیشتر روابط و پیوندهای تاریخی میان دو کشور شده و به مدیریت بهینه و استفاده مشترک از منابع آب کمک کرده است، اینک با بهره برداری از سد استراتژیک قیز قلعه سی، دو کشور در آستانه فصل جدیدی از روابط دیپلماتیک و همکاری های مشترک قرار گرفته اند، ایران و آذربایجان تاکنون بر روی رودخانه ارس چندین سد احداث کرده اند، ابتدا ایران با اتحاد جماهیر شوروی  در نیمه دهه 40 شمسی سد ونیروگاه برقابی ارس را در شهرستان پلدشت ساختند، صدها کیلومترپایین تر در استان اردبیل و آن سوی ارس سدهای انحرافی میل و مغان برای بهره برداری بهینه از دشت های حاصلخیز میل و مغان که توانایی سه بار کشت سالانه دارد، طراحی و احداث شد که بررسی آثاراقتصادی و اجتماعی آن در این منطقه در محدوده سطور این یادداشت نمی گنجد و خود مقوله جداگانه ای است، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران  سد خداآفرین بعد از فروپاشی امپراتوری  شوروی، بین ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شد، سدهای خداآفرین وقیزقلعه سی برخلاف سد ارس که در زمان حاکمیت ثبات نسبی در  قفقاز جنوبی احداث شد، در بحبوحه اختلافات مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در فاصله کمی از محل مناقشه و درنزدیکی  اراضی اشغال شده آذربایجان احداث شده و تردد، برداشت مصالح و فعالیت درکارگاه این سازه های عظیم بین المللی در مقاطع مختلف زمانی، تحت تاثیر این موضوع بوده است، در واپسین سال های احداث سد قیز قلعه سی که به دست پرتوان مهندسان ومشاوران ایرانی ساخته شده، ارتش آذربایجان موفق به باز پس گیری اراضی اشغالی ازجمله محدوده ای که سد در آن واقع بود، ازتسلط نیروهای ارمنی شد و اکنون این سد با فاصله دوازده کیلومتری از سد خداآفرین، با اهداف  مشترک در مرحله بهره بر داری قرار گرفته تا در قالب بزرگترین شبکه آبیاری وزهکشی شمال غرب ایران، آب را به مزارع استانهای اردبیل وآذربایجان شرقی برساند. گزافه نیست اگر بگوییم اینجا محل تلاقی تاریخ، اقوام، سیاست و جنگ است که در میانه این معرکه  چند سد هم  ساخته اند... 
به امید آنکه مردم دو کشور و منطقه سالهای متمادی از نعمت خدادادی آب برای تداوم صلح ودوستی بهره مند شوند.

محمدرضا عزیزپور - کارشناس ارشد علوم سیاسی
انتهای پیام/