نگاهی به معماری متمایز مساجد جنوب صحرای آفریقا

به گزارش نصر، کلیسای جامع در مرکز نایروبی یا معبد هاره کریشنا در آفریقای جنوبی و البته خیل عظیم مساجد که محل راز و نیاز مسلمانان پرشمار آن بلاد است. اما مساجد این منطقه جغرافیایی بر خلاف معماری غالب اسلامی که بیشتر در منطقه خاورمیانه نمود پیدا می‌کند دارای معماری ویژه‌ای هستند.
این عدم تطابق با الگوی غالب معماری مساجد در این بخش جهان از طریق مطالعات گونه‌شناسی آنها به خوبی نمایان می‌شود. معماری اسلامی به محض شکل‌گیری این دین کامل در قرن هفتم آغاز شد و به کارکردهای مذهبی- مانند اذان- در قالب مداخلاتی مانند مناره یک بیان معماری داده شد. این پیوند قوی بین عملکرد و طراحی به این معنی است که در بسیاری از مکان‌ها، مساجد دارای طراحی نسبتاً استاندارد و متاثر از معماری ایرانی، رومی، بیزانسی و بین‌النهرینی هستند. با اینکه بسیاری از مساجد معاصر در جنوب صحرای آفریقا از مدلی پیروی می‌کنند که در خاورمیانه دیده می‌شود، اما مساجد پرتعدادی نیز وجود دارند که معماری آنها منطبق بر هیچ کدام از سبک‌های فوق نیست.
یک نمونه از این نوع مساجد، مجتمع مذهبی "حیکما"در روستای "دانداجی" در نیجریه است که در آن به جای واردات مدل استاندارد مساجد خاورمیانه، که مستلزم استفاده از مصالح ناپایدار در خاک نیجریه است، از آجرهای خاکی فشرده ساخته شده محلی بهره برده شده است که نیاز به نگهداری کمی دارد. این مسجد ممکن است به عنوان یک نمونه سنتی از «معماری اسلامی» در نظر گرفته نشود، زیرا در مقایسه با همتایان خود در کشورهای خلیج فارس دارای فقدان نسبی تزئینات است، اما ماهیت معماری با هدف مذهبی در آن برجسته است.
سبک مسجد «سودانی» - متعلق به منطقه معروف به سودان غربی، شاید بهترین نمونه از گونه‌شناسی مساجد در جنوب صحرا باشد. جزء اصلی این مساجد از رودخانه سنگال تا غنا و ساحل عاج، گل رس و اشکال ارگانیک هستند. در حالی که معماری اسلامی با الهام از مساجد خاورمیانه دارای گنبدها به عنوان یک عنصر کلیدی است، مصالح مورد استفاده در مساجد سفالی ساخت سقف‌های مسطح را به گزینه مناسب‌تری بدل می‌کند، و در آنها فضای داخلی بدون تزئین است بر خلاف اغلب مساجد جهان که فضای داخلی دارای طرحها و نقوش زیبا هستند.
در مالی، سبک "مانده" با استفاده از فرم‌های مخروطی‌شکل و با ستون‌ها و عناصر برجسته تزئین شده است. مسجد بزرگ "جنت" را می‌توان به عنوان نمونه‌ای نمادین از این موضوع دید که کیفیت فوق‌العاده علی‌رغم سادگی نمای آن مشهود است.
 

مساجد در منطقه "سواحیلی" نیز نمونه دیگری از گونه شناسی مسجد در جنوب صحرای آفریقا است. در قرن یازدهم، سازندگان سواحیلی از مرجان برای ساختن مساجد خود استفاده کردند و همچنین از آن برای ساختن مجسمه‌هایی در اطراف محراب استفاده می‌شد.
یک مثال برجسته، مسجد بزرگ "کیلوا" در جزیره کیلوا کیسیوانی تانزانیا  است که یکی از تغییرات اصلی از چیدمان سنتی مساجد در آن قابل مشاهده است که عدم وجود حیاط است.
 

مساجد - اعم از معاصر و قدیمی- موجود در جنوب صحرای آفریقا در انواع سبک‌های معماری، مصالح و سنت‌های ساختمانی وجود دارند. برخی اوقات روش‌های ساختمانی جدیدی اتخاذ شده‌اند که تحت تأثیر سبک‌های ساختمانی اروپایی قرار گرفته‌اند و در آنها مصالحی مانند سیمان مورد استفاده قرار می‌گیرندکه به نوعی مصالحی «مدرن» تلقی می‌شود. اما وجود مساجدی پرشمار که دارای عناصر معماری مغایر با انواع اصلی معماری اسلامی هستند به تاریخ بسیار متنوع اسلام در این منطقه و تنوع بالای معماری مساجد در سطح جهان اشاره می‌کند.

رضا عالش‌ زاده
انتهای پیام/