نگاهی به خدمات ماندگار علی دهقان در عرصه فرهنگ

دهقان موسس قریب به هشتاد باب مدرسه و موسسه فرهنگی و آموزشی بود که  " کتابخانه ملی تبریز"  و "موزه آذربایجان" از آن جمله اند .  16 دی ماه با نوزدهمین سالگرد در گذشت "علی دهقان" مصادف است و نوشتار حاضر نیز بدین مناسبت تنظیم یافته است.
علی دهقان به سال 1289 در شهر ارومیه متولد شد . در سال 1309 پس از اخذ دیپلم متوسطه ، برای تحصیل در دارالمعلمین عالی به تهران رفت. در سال  1312 به اخذ مدرک لیسانس علوم ریاضی و تربیتی نایل آمد .پس از اتمام خدمت نظام وظیفه، در بهمن ماه 1313 به استخدام وزارت فرهنگ در آمده و تا مهر ماه 1318 در دبیرستان نظام اصفهان، مشغول کار شد .
چندی بعد، به سمت رئیس دانشسرای مقدماتی پسران تبریز ، منصوب و به شهر تبریز عزیمت کرد . از سال 1323 ریاست اداره فرهنگ آذربایجان غربی به وی محول شد و از سال 1326 به مدت یک سال با اعزام به فرانسه و انگلستان به مطالعه مراکز فرهنگی آنجا پرداخت و پس از بازگشت ، ریاست آموزش و پرورش دوره متوسطه و دانشسراها را عهده دار شد.
در سال 1329 به ریاست اداره فرهنگ آذربایجان شرقی و در سال  1333 به مدیرکلی اداره فرهنگ این استان منصوب گردید .علی دهقان از 1338 به مدت تقریبا یک سال ونیم ، استاندارگیلان و از 1340 به مدت تقریبا سه سال استاندار آذربایجان شرقی بود ، وی پس از عزیمت به تهران، در سال 1343 از وزارت فرهنگ باز نشسته شد و سرانجام درشانزدهم دی ماه  سال 1382 در همان شهر درگذشت.
تاسیس مراکز فرهنگی و آموزشی متعدد و احداث و نامگذاری مدارس جدید به نام مفاخر فرهنگی و به ویژه مجاهدین و شهدای نهضت مشروطه از اقدامات ارزشمند دهقان محسوب می شود ، وی طی مصاحبه ای که به سال 1378 با فصلنامه تاریخ معاصر ایران داشته می گوید:
"بطور کلی در مدت نه سال و یک ماه اشتغال در آذربایجان، در شهر تبریز هفتاد و هشت باب موسسه فرهنگی شامل: بنای عظیم کتابخانه ملی، موزه آذربایجان، اداره فرهنگ، باشگاه معلمان، تکمیل بناهای هنرستان صنعتی، هنرستان دختران، دانشسرای دختران، دانشسرای کشاورزی، پنج باب مدرسه حرفه ای، دو باب دبیرستان کشاورزی و بازرگانی، هشت باب دبیرستان شش کلاسه، چهل و سه باب دبستان شش کلاسه، یازده باب کودکستان و مدارس دیگری در سایر شهرهای آذربایجان شرقی ساخته شد. برای مدارسی که می ساختم از وزارت فرهنگ تقاضای اسم نمی کردم بلکه خودمان در تبریز مدارس را نامگذاری نموده و به تهران گزارش می دادیم، بدین ترتیب در مدت نه سال ریاست اداره فرهنگ تبریزاسامی ثقه الاسلام شهید، حاج اسماعیل امیرخیزی، سردارملی ، سالارملی، شریف زاده، ضیاءالعلما، حسین خان باغبان، خیابانی ، شیخ سلیم و یک عده دیگر را بالای سر  در مدارس نوشتیم "
دهقان مدیری جسور، باهوش و خوش فکر بود که جلب اعتماد مردم در حقیقت رمز موفقیت وی برای پیشبرد اهداف فرهنگی اش بود، وی ضمن اذعان به این موضوع به مصادیقی نیز در این باره اشاره کرده است :
" این اقدامات بیشتر در نتیجه جلب اعتماد مردم صورت گرفت. در دستگاه دولت پولی نبود وحقوق کارمندان ادارات به زحمت پرداخت می شد. درسال 1329 برای موضوعی به چند نفر نامه نوشتم و دعوت کردم به اداره فرهنگ بیایند. یکی از مدعوین یک اسکناس ده تومانی با یک یادداشت دوسطری در پاکت گذاشته و فرستاده بود. در یادداشت او آمده بود که می دانم برای گرفتن پول به انجمن خانه و مدرسه دعوت کرده اید. من چون وقت آمدن به اداره فرهنگ را ندارم، سهم حود را فرستادم. خدا می داند با خواندن این یادداشت چقدر ناراحت شدم و تصمیم گرفتم اگر خواستم کاری برای فرهنگ انجام دهم بایستی ابتدا اعتماد مردم را جلب نمایم زیرا بدون اعتماد و توجه و همکاری مردم هیچ کاری انجام نخواهد شد. خوشبختانه می توانم بگویم در این امر موفق شدم . دو سه سالی نگذشت که به کمک اهالی آذربایجان و بخصوص مردم تبریز مبلغ سه میلیون و اندی ریال پول جمع شد و  کتابخانه ملی تبریز را ساختم. کتابخانه ای با آن عظمت فقط با پول مردم و بدون دیناری از بودجه دولتی ساخته شد . هرگز فراموش نمی کنم یک روز صبح حاج محمد علی حیدرزاده یکی از همشریان ، همان کسی که اسکناس ده تومانی فرستاده بود ، صبح زود وارد اتاق شد . بدون اینکه بنشیند و کلمه ای حرف بزند یک چک پنج هزار تومانی که آن موقع پول زیادی بود به اسم من روی میز گذاشت و گفت شنیدم پولت برای ساختن کتابخانه تمام شده ، این را بگیر خدا کریم است و نگذاشت حتی از او تشکر کنم و مراجعت نمود "
عملیات ساختمانی کتابخانه ملی تبریز که در آبان ماه سال 1333 آغاز گردیده بود ، در تیرماه سال 1335 به پایان رسید . این کتابخانه بدون استفاده از بودجه دولتی ایجاد و با اهدای کتابخانه های شخصی حاج محمد نحجوانی و حاج حسین نخجوانی ( از فضلا و محققین بنام آذربایجان ) به یکی از کتابخانه های بزرگ ایران تبدیل گردید.
علی دهقان بعنوان موسس موزه آذربایجان نیز نقشی تعیین کننده و تاثیر گذار در شکل گیری آن داشت . وی با تشکیل انجمنی مرکب از مسئولین ، معتمدین و اهل فرهنگ ، اولین حرکت جدی در راستای ایجاد موزه در تبریز را رقم زد وی در هفدهم آذرماه سال 1335 ، با هدف تاسیس " موزه آذربایجان "  انجمنی در محل اداره فرهنگ ترتیب داده و موضوع  ایجاد موزه در تبریز را با جدیت پیگیری نمود .  با تلاشهای مستمر دهقان و انتقال 202 قطعه از اشیاء تاریخی موزه ایران باستان به تبریز وتشکیل نمایشگاهی از این آثار و برخی اشیاء اهدایی مردم در محل تالار فوقانی کتابخانه ملی تبریز ، در روز دوازدهم مردادماه سال 1336 " موزه آذربایجان " در تبریز پایه گذاری شد.
مشارکت در تامین هزینه های احداث ساختمان فعلی موزه آذربایجان و اهدای آثار ارزشمند تاریخی ، فرهنگی و هنری از سوی اقشار مختلف به این موزه نیز  جلوه ای دیگر  از همت و اراده مردم در حفظ میراث فرهنگی محسوب می شود . نقش مردم فرهنگ دوست تبریز و آذربایجان در تشکیل موزه آذربایجان به قدری تاثیرگذار بوده است که در نخستین سالهای فعالیت موزه ، همانند " کتابخانه ملی تبریز"  با عنوان " موزه ملی آذربایجان" از آن نام برده می شد.


مهدی بزازدستفروش
انتهای پیام/