تحقیق ایران‌ و آمریکا از دریاچه ارومیه/ کانون‌های گردو خاک مردم را تهدید می کند

به گزارش نصر، نیو صدر: هفت سال از شروع پروژه احیای دریاچه ارومیه می‌گذرد، پروژه‌ای که با اتمام آن قرار بود تراز دریاچه‌ای رو به مرگ، به حدی به اسم «تراز اکولوژیک» برسد، اما حالا نه تنها هنوز این اتفاق رخ نداده بلکه  تحقیقی نشان داده که باید درباره آنچه اسم تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه روی آن گذاشته شده تجدید نظر کرد.

امروز تراز آب دریاچه ارومیه به اندازه ۱۲۷۱.۳۷ متر از سطح متوسط دریا است، ۱.۴ متر بیشتر از سال ۲۰۱۳ که برنامه ستاد احیای دریاچه ارومیه شروع شد. مسئولان این ستاد در آن زمان مطالعاتی انجام داده بودند تا هدف‌گذاریشان در مسیر احیای ارومیه مشخص شود و برآن اساس برنامه‌ریزی کنند.
سمیه سیما، استاد دانشگاه تربیت مدرس که به تازگی مطالعه او همراه با محققین دانشگاه یوتای آمریکا درباره وضعیت دریاچه ارومیه در ترازهای مختلف منتشر شده، در این رابطه می‌گوید: «آن زمان تراز ۱۲۷۴.۱ به عنوان تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه در نظر گرفته شده بود و گفتند اگر به این تراز برسیم شرایط برای زندگی گونه آرتمیا در دریاچه مطلوب می‌شود و فرض این بود که شوری دریاچه ارومیه تا حدی کم می‌شود که آرتمیا احیا بشود.»
آرتمیا، جانداری سخت‌پوست است که در آب‌های شور زندگی می‌کند و احیایش در دریاچه ارومیه می‌تواند به معنای بازگشت پرندگان و چرخه زندگی در آنجا باشد.

دریاچه ارومیه در مسیر احیا، اما با فاصله سه متری از برنامه‌ریزی‌ها
براین اساس برنامه‌ریزی‌هایی انجام شد که اقدامات مختلف از کاهش مصرف آب تا اجرای پروژه‌های انتقال آب تراز دریاچه ارومیه در ۱۰ سال و تا سال ۲۰۲۳ میلادی به تراز اکولوژیک مشخص شده برسد.
اقدامات انجام شده دریاچه ارومیه را در مسیر احیا قرار دادند، به طوری که به گفته برخی کارشناسان ارومیه، از مرگ نجات پیدا کرده است. اگرچه این اقدامات برای این که تالاب در مسیر برنامه‌ریزی شده برای احیا قرار بگیرند کافی نبود و در نگین فیروزه‌ای آذربایجان بیشتر از یک متر کمتر از برنامه‌ریزی‌ها آب دارد.
مسعود تجریشی، معاون سازمان محیط‌زیست و مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه در این رابطه گفته بود: «درست است از که برنامه احیا عقب هستیم. در دنیا برای دریاچه‌های مشابه هم نگاه مرحله ای دارند و به بسیاری از اهداف نرسیده‌اند. با توجه به تجربه جهانی، این یک موضوع طبیعی است.»
دریاچه ارومیه در یک شرایط حساس قرار دارد، امکان ایجاد کانون‌های گردوخاک کم نیست
اما حالا مطالعه انجام شده توسط سیما و همکارانش از دانشگاه ایالتی یوتا در ایالات متحده آمریکا انجام شده نشان می‌دهد که صرفا رسیدن به یک تراز آب ثابت برای احیای دریاچه ارومیه کافی نیست و هرچقدر آب دریاچه ارومیه بیشتر باشد، به شکل مرحله‌ای کارکردهای مختلفی از آن هم احیا می‌شوند.
سیما در این رابطه می‌گوید: «این سوال مطرح بود که اگر نتوانیم به تراز اکولوژیک برسیم و مثلا به چند متر کمتر از این تراز آب رسیدیم، چه تغییری در اکولوژی دریاچه به وجود می‌آید و چه چیزهایی را از دست می‌دهیم و چه کارکردهایی بر می‌گردد. دیدیم که در ایالات متحده آمریکا، در برنامه احیای دریاچه بزرگ نمک یوتا به جای یک تراز هدف ثابت ، محدوده‌ای از ترازها را تعریف کرده اند که در این محدوده چه خدمات اکوسیستمی فراهم می‌شود. ما تلاش کردیم این کار را برای دریاچه ارومیه انجام دهیم و طیف وسیعی از ترازها در مسیر احیای دریاچه لحاظ شود.»
تصویر ماهواره‌ای از آخرین وضعیت دریاچه ارومیه در اردیبهشت ماه که جزایر جنوبی به هم چسبیده اند و در شرف اتصال به خشکی هستند. 
براین اساس دیگر تنها بازگشت آرتمیا به دریاچه به معنای احیای ارومیه نیست. در این مطالعه هشت مورد ویژگی دیگر هم که لازمه احیای دریاچه ارومیه هستند در نظر گرفته شدند که در ۵ بخش کیفیت آب، اکولوژی، سلامت انسان، اقتصاد و استفاده های تفریحی خلاصه شدند.
هر کدام از این هشت کارکرد تنها در محدوده خاصی از ترازها به دریاچه ارومیه برگردانده می‌شوند و الان هم با افزایش یک متری تراز دریاچه تنها یک مورد از کارکردهای اکولوژیکی آن به دریاچه برگردانده شده است.
محقق این مطالعه می‌گوید: «تحقیقات ما نشان می‌دهد که بین تراز ۱۲۷۲ تا ۱۲۷۴ برخی از آن خدمات اکوسیستمی احیا می‌شوند، اما از تراز ۱۲۷۱ تا ۱۲۷۲ محدوده‌ای که ما داخل آن قرار داریم وضعیت به شدت حساس است و احتمال ایجاد کانون‌های گردوخاک بالاست. در واقع در شرایط فعلی، تنها چیزی که در این شرایط به آن رسیدیم، بحث جلوگیری از اتصال جزایر جنوبی دریاچه به سواحل است که می‌تواند منجر به ورود گونه‌های مهاجم به جزایر و تهدید جمعیت گوزن زرد و قوچ ارمنی بشود. اما با حدود ۲۰ سانتی متر افت تراز آب، مجددا اتصال جزایر به خشکی اتفاق خواهد افتاد.»
تصویر ماهواره‌ای از آخرین وضعیت دریاچه ارومیه در اردیبهشت ماه که جزایر جنوبی به هم چسبیده اند و در شرف اتصال به خشکی هستند.

در ۱۲۷۴.۱ هم خبری از احیای آرتمیا و فلامینگو نیست
یکی از هشت مورد خدمات اکوسیستمی دریاچه ارومیه مربوط به احیای قابل توجه جمعیت آرتمیا در دریاچه ارومیه است. ستاد احیای دریاچه ارومیه بازگشت این گونه به دریاچه را تنها معیار نشان دهنده احیا مشخص کرده بود و به گفته آن‌ها اگر تراز دریاچه ارومیه به ۱۲۷۴.۱ متر برسد این اتفاق رخ می‌دهد.
اما مطالعه انجام شده نشان می‌دهد که حتی اگر دریاچه ارومیه در سال ۲۰۲۳ میلادی به این تراز برسد ممکن است خبری از افزایش قابل ملاحظه تراکم آرتمیا به دریاچه ارومیه و بازگشت چرخه زندگی مشابه قبل نتباشد.
سیما در این رابطه توضیح می‌دهد: «قبلا مطالعات نشان می‌دادند که در تراز ۱۲۷۴.۱ به شوری ۲۴۰ گرم بر لیتر می‌رسیم و این شوری می‌تواند جمعیت آرتمیا را تا حد قابل توجی افزایش بدهد. اما تحقیقات ما نشان می‌دهد که در این تراز به شوری ۲۶۰ تا ۲۸۰گرم بر لیتر می‌رسیم، که با توجه به داده های موجود از شوری آب دریاچه در این محدوده ، تراکم آرتمیا در دریاچه خیلی زیاد نمی‌شود. در مقایسه با میزان آرتمیا در دریاچه بزرگ نمک یوتا ، در این شوری تراکم آرتمیای دریاچه ارومیه خیلی کم است که می تواند به حدکافی برای پرندگان جذاب نباشد تا بگوییم یک جمعیت قابل توجهی از فلامینگوها به دریاچه ارومیه برمی‌گردند.»
سیما می‌افزاید: «مطالعات ما نشان می‌دهند که تراز ۱۲۷۴.۱ قطعا پایان ماجرای احیای دریاچه ارومیه نیست. نتایج تحقیقات ما نشان می‌دهد که اگر تراز دریاچه را بالای ۱۲۷۵ تثبیت کنیم می‌توانیم بگوییم که کارکردهای عمده دریاچه را احیا کرده‌‍ایم. البته عدم قطعیت‌های زیادی پیش رو داریم و ممکن است به همین تراز هم برسیم و رفتار دریاچه مشابه همین تراز در دهه‌های قبل نباشد.»
براین اساس به نظر می‌رسد که حتی اگر افزایش تراز آب دریاچه ارومیه دقیقا براساس برنامه انجام می‌شد ، باز هم فاصله زیادی تا احیای کامل کارکردهای اصلی آن وجود می‌داشت.
از سمتی تا چند ماه آینده کار ستاد احیای دریاچه ارومیه به نقطه پایانی خود می‌رسد، موضوعی که نگرانی‌ها را بیشتر هم می‌کند.
استاد دانشگاه تربیت مدرس در این رابطه می‌گوید: «آینده به این بحث مرتبط است که دولت‌های بعدی چقدر عزم جدی نسبت به احیای تالاب‌ها داشته باشند. احیای تالاب‌ها صرفا با مدیریت مصرف آب و تخصیص حق آبه های زیست محیطی رخ می‌دهد چراکه منبع آب جدیدی در کشور نداریم. این هم یک موضوع پیچیده است و ابعاد مختلف اقتصادی- اجتماعی را در بر می‌گیرد. کار ستاد احیا از این نظر مثبت بود که با افزایش توجه به موضوع ، تقویت جایگاه قانونی حق آبه زیست محیطی دریاچه ارومیه و تلاش برای ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی، برای احیای دریاچه ارومیه یک مطالبه‌عمومی ایجاد کرد و امیدوارم این روند با تغییر دولت‌ها متوقف نشود. اگر این فعالیت‌ها انجام نشود، شاهد خسارت‌های زیست محیطی قابل توجهو برگشت ‌اپذیری برای کشور در بلند مدت خواهیم بود.»
انتهای پیام/