اولین فولکلوریست از دیار ارسباران

او، یک معلم، نویسنده، شاعر و زبان شناس بود. وی عمدتاً به خاطر مشارکت در تالیف کتاب “وطن دیلی” (زبان مادری) مشهور است که تقریباً ۴۰ سال از سال به عنوان کتاب اصلی آموزشی برای کودکان در مدارس آذربایجان بود.
پدرش “حسینعلی آقا خان قراجه داغی” که در سال ۱۱۹۸ شمسی در اهر متولد شد، یکی از چهره های معروف تراش چکش (تخماق) بود که با حکاکی توخماق قوم اوستاجلی در زمان شاه اسماعیل جایگاه برجسته ای داشتند. حسینعلی آقا خان قراجه داغی پسر محمدقلی خان قراجه داغی بود. وی در مدرسه ای در شوشا تحصیل کرد و همچنین به زبان های عربی، فارسی، ترکی و روسی مسلط بود. همسرش خانم خاتین بود که تولد پسرش حسنعلی آقا خان را ندیدو در سال- ۱۲۲۵ شمسی در شهر شوشا دار فانی را وداع گفت.
میرمحسن نواب در مورد این خانواده می نویسد: «اصلیت آنها از اشراف قره داغ در ایران است. آنها در سال ۱۸۰۴ (۱۱۸۲ شمسی) از قره داغ به قره باغ مهاجرت کردند و آنجا را وطن خود ساختند.جد او قبل از پادشاهان صفوی؛ خلیفه خلفا بود.”
پس از تحصیلش به زبان روسی، میرزا علی اکبر یوسف زاده زبان عربی و فارسی را به حسنعلی آقا آموزش داد، و با تسلط بر آثار اصلی سعدی، فردوسی، نظامی، خاقانی، فضولی و سایر شاعران به او کمک و تدریس کرد. او که علاقه زیادی به شعر نشان می داد و به همین دلیل شروع به نوشتن غزل و مخمس کرد.
او علاوه بر کسب شهرت به عنوان یک شاعر با استعداد در شهر، در اواخر دهه ۱۳۳۰ فعالیت تدریس خود را آغاز کرد و با این فعالیت ها احترام خاصی را بین مردم به خود کسب کرد. مردم، فرزندان خود را برای آموزش به نزد وی می فرستادند. وی حدود ۲۰ کودک را جمع کرد و در خانه خود که به یک مدرسه یک کلاسه تبدیل شده بود شروع به تدریس کرد. حسنعلی اقا خان، که آموزش عربی به روش مکتبی را، دشوار می دانست به دانش آموزان خود با روشی ساده، باگچ و تخته سیاه، به زبان مادری خود آموزش می داد. وی علاوه بر ریاضیات، زبان مادری، ادبیات، جغرافیا و سایر دروس دنیوی، به آیات قرآن و دعاها توجه ویژه ای داشت. حسنعلی اقا برای بهره گیری از روش حفظ، شعرهای تعلیمی مختلفی را به طور خاص برای شاگردانش می سرود. گفتنی است حسنعلی اقا خان قره داغی اولین کسی بود که از تخته سیاه و نیمکت در مدارس آذربایجان استفاده کرد و مدارس نوین را در این کشور برپا نهاد.
مطابق دستورالعمل تصویب شده توسط نایب السلطنه قفقاز در تاریخ ۲۶ ژانویه ۱۸۸۱، نمایندگان مردمی که در قفقاز جنوبی زندگی می کردند باید در اولین سال تحصیلی به زبانهای مادری خود تحصیل می کردند به همین دلیل حسنعلی خان در سال ۱۸۸۱ توسط الکسی چرنیایفسکی، رئیس دپارتمان حوزه علمیه معلمان ماورا ucas قفقاز به تفلیس دعوت شد تا روی کتاب درسی زبان آذربایجانی برای کودکان کار کند. وی با ۱۱ نمونه شعر اصلی و ۲۳ ترجمه (عمدتاً از ایوان کریلوف) در کتاب درسی “وطن دیلی” (زبان مادری) همکاری کرد.
در معرفی کتاب درسی بر مشارکت و خدمات عالی خان قره داغی تأکید شده است: بیشتر افسانه ها و شعرهای این کتاب توسط حسنعلی اقا خان، شاعر محترم آن زمان سروده شده و از کریلوف معروف ترجمه شده است. نمایش ها و شعرهایی به زبان آذربایجانی که مربوط به درک و حافظه دانش آموزان دبستانی باشد بسیار نادر است. حسنعلی خان قره داغی از علاقه مندان و خادمان اصلی در این راه است. بنابراین، مدارس باید تلاش های خان قره داغی را در نظر بگیرند. ما همچنین از ایشان عمیقاً تشکر و قدردانی می کنیم.
همچنین گفته می شود که حسنعلی خان قره داغی کتابهای درسی راجع به دستور زبان و حساب عربی نیز تدوین کرده است.
او در مینه ترجمه نیز فعال بود و چندین شعر و داستان های معروف را به زبان آذربایجانی ترجمه و چاپ کرده است.
عمده فعالیت های حسنعلی آقا خان قراجه داغی / اولین فولکلوریست آذربایجان و نامدار در حوزه فرهنگ و هنر
فعالیت ادبی حسنعلی اقا خان قره داغی ارتباط تنگاتنگی با فعالیت آموزشی وی دارد، شعرها، افکار، افسانه ها، ترجمه های مختلف حسنعلی آقا خان را می توان با فعالیتهای ادبی – آموزشی وی مرتبط دانست و آثارش را که به سبک غزل، مخمس و مشاعره نوشته شده اند تنها می توان با فعالیت ادبی او مرتبط دانست. فعالیت ادبی حسنعلی آقا با مجمع شعری “مجلس-فراموشان” در شوشا پیوند خورده است. به طور خاص، می توان آن را به نام میرمحسن آقا نواب که ریاست مجمع را بر عهده داشت و از بزرگان این مجلس بود، پیوند داد. احترام متقابل عمیق و روابط نجیب بین این دو نفر در شعرها و نامه هایی که آنها برای یکدیگر می نویسند مشهود است.
حسنعلی آقا خان کتاب های متعددی را نوشته است که تعدادی از آنها به صورت خطی هستند و هنوز منتشر نشده اند. او همچنین در زمینه هنر، خطاطی، تئاتر و کارگردانی نیز فعالیت های متعددی داشته است حسنعلی‌آقا‌خان قره‌داغی “تزکره قره داغی” را نیز نوشته است که در آن بیوگرافی شاعران قره باغ وجود دارد، او منتخبی از آثار آنها گنجانده شده است. منتقدان ادبیات آذربایجانی مدیون حسنعلی‌آقا‌خان قره‌داغی هستند چرا که او به دلیل درج اطلاعاتی در مورد هموطن خود ساری عاشیق اصالتاً اهل قره داغ که به روستای گلبیرد نقل مکان کره بود، هستند و به قول ساری عاشیق: “اولین اطلاعات در مورد ساری عاشیق توسط حسنعلی‌آقا‌خان قره‌داغی منتشر شده است. ” در اوایل سال ۱۸۷۸، حسنعلی‌آقا‌خان قره‌داغی بیش از ۲۵۰ ضرب المثل را جمع آوری و تدوین کرد. با تمام این فعالیت های او اشتباه نمی کنیم اگر او را اولین فولکلوریست آذربایجان بنامیم.حسنعلی آقا خان قراجه داغی در ۲ دسامبر ۱۹۲۹ در اثر بیماری در شوشا درگذشت و به خاک سپرده شد.
 
توحید مهدی زاده
انتهای پیام/