شمس‌الدین محمد‌بن علی‌بن ملک‌داد تبریزی (احتمالاً: 582ق – 645ق) معروف به شمس تبریزی چهرۀ شگفت‌انگیز تاریخ تصوف اسلامی خاصه تصوف آذربایجان در نیمۀ نخست قرن هفتم هجری است. این شگفت‌انگیزی هم برآمده از حیات و اطوار و حالات غریب این مرد بزرگ است چنان‌که برخلاف عموم متصوفۀ عصر نه تن به قواعد و رسوم خانقاهی می‌داد، نه شاگرد می‌پذیرفت و نه جز از راه کسب خویش که یا معلمی کودکان بود و یا کارگری کردن، امرار معاش نمی‌کرد (نک: موحد، 1390) و هم حاصل تأثیر به راستی غریب، مرموز و باورنکردنی وی بر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی (604ق – 672ق)، برجسته‌ترین چهرۀ شعر صوفیانۀ فارسی است.
این تأثیر نیز به‌نوبۀ خود بس شگفت و حیرت‌زاست؛ شمس تبریز، مولانا جلال‌الدین را که فرزند دانشمندی بزرگ چون سلطان‌العلما (543-628 ق ) و خود فقیه و صاحب فتوا در فقه حنفی بود و به تعبیر خودش «سجاده‌نشین باوقاری» بود، «ترانه‌گوی» و «سرفتنۀ بزم» و «بازیچۀ کودکان کوی» کرد و هم سلسله‌جنبان پیدایش و سرایش برترین نمونه‌های غنایی و تعلیمی ادب صوفیانه از ذهن و زبان مولانا یعنی دیوان کبیر (معروف به دیوان شمس) و مثنوی شریف شد.
این مرد شگرف طرفه‌کار البته چهره‌ای بس ناشناخته و پنهان داشت به‌نحوی‌که تا قرن‌ها و تا پیش از انتشار مقالات شمس که در واقع تحریری مکتوب از سخنان شمس در مجالس صوفیانه است تقریباً هیچ اطلاعی در دست نبود. اگرچه کسانی چون مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر به وجود مقالات شمس و اهمیت آن در بازشناسی اندیشه‌های مولانا پی برده و بدان اشاره کرده بودند و چاپ‌های معیوب و مخدوشی نیز از آن منتشر شده بود اما مقدر چنان بود که این اثر گران‌سنگ به همت دانشمند و محققی بزرگ و همشهری شمس تبریزی تصحیح و منتشر شود؛ دکتر محمدعلی موحد تبریزی (متولد 1302ش) با تصحیح و انتشار مقالات شمس نه تنها نقطۀ عطفی را در شناخت اندیشه و افکار و بعضی احوال و اطوار شمس تبریزی رقم زد بلکه در تاریخ مولاناپژوهی نیز می‌توان به دو دورۀ قبل و بعد از انتشار مقالات قائل شد چرا که موحد با انتشار این اثر، سرچشمۀ رودخانۀ عظیم اندیشه و افکار مولانا را به جهانیان نشان داد.
موحد کاشف سرچشمه‌های مولاناست. با همت او بود که خوانش و فهم مثنوی و دیگر آثار مولانا راه درست خود را یافت. موحد با چاپ آخرین و معتبرترین تصحیح مثنوی معنوی نیز کار را به نقطۀ اوج و کمال رسانید و به قول سعدی: «کار به اتمام رفت». موحد آخرین و تا به امروز امین‌ترین ترجمان گفتارهای شمس و مولاناست. محمدعلی موحد که شغل و تخصصش در حوزۀ حقوق و مسائل ملی و بین‌المللی نفت بوده و مفصل‌ترین و یکی از محققانه‌ترین آثار حوزۀ تاریخ نفت ایران را با نام خواب آشفتۀ نفت تألیف و منتشر کرده است، همواره دلبستۀ فر و فروغ فرهنگ بوده و هست و آثارش در باب شمس و مولانا و بسیاری دیگر از مسائل و موضوعات تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام گواه معتبری است بر این دلبستگی دیرینه و پربرکت.
همچنین او همواره نگران آیندۀ ایران و فرزندان ایران بوده و هست و در رفع این نگرانی خاصه در شهر زادگاهش که سخت دلبستۀ آن است به‌قدر وسع خویش کوشیده است از جمله با تأسیس دبیرستان دخترانۀ دکتر موحد در محلۀ یاغچیان تبریز (تأسیس 1385). وی همچنین در کنار همین مدرسه دو نهاد فرهنگی دیگر نیز با هزینۀ شخصی خود تأسیس و آن‌ها را وقف توسعۀ فرهنگ و دانش و دانایی کرده است: کتابخانۀ دکتر موحد (آغاز فعالیت از 1393) و مؤسسۀ فرهنگی و هنری صفای امید که عملاً از سال 1396 فعال شده است.
محل مؤسسۀ مذکور در طبقۀ فوقانی کتابخانۀ موحد در خیابان نور یاغچیان و جنب مسجد قدس قرار دارد. فعالیت‌های مؤسسه عمدتاً متمرکز بر برگزاری کلاس‌هایی در حوزۀ بازخوانی میراث شمس و مولانا (با تمرکز بر آثار دکتر موحد) و نیز سخنرانی‌های علمی و فرهنگی و معرفی و نقد و بررسی کتاب‌های حوزۀ علوم انسانی است. اعضای هیئت‌اجرایی مؤسسه و مدیریت اجرایی در کمال افتخار و امتنان، از همکاری استادان و صاحب‌نظران در اجرای چنین برنامه‌هایی استقبال می‌کنند.
محمد ابراهیم‌پور
انتهای پیام/