حال و روز میدان حکومتی تبریز که نقش جهان اصفهان از روی آن ساخته شد

به گزارش نصر، اوزون حسن، پادشاه وقت در عمارت سلطنتی واقع در میدان صاحب آباد ساکن بود که علاوه بر عمارت سلطنتی، اقدام به ساخت بیمارستان و مسجد هم در مجموعه‌ی صاحب آباد کرده بود؛ گفته می‌شود این مسجد از روی نگین فیروزه جهان اسلام یعنی مسجد کبود ساخته شده و حتی زیباتر از آن بود که البته بخش عمده‌ای از آن زیر تاخت و تاز اردوی سلطان مراد عثمانی از بین رفت.
اوزون حسن در کنار مسجد، یک مقبره نیز برای خودش درست کرد تا بعد از مرگش در آن مقبره دفن شود، هر چند اکنون محل دقیق مقبره‌ی اوزون حسن مشخص نیست، اما کریم میمنت نژاد، تبریز پژوه و مورخ معتقد است که سرویس بهداشتی که ۱۰ سال قبل در سمت راست مجموعه‌ی حسن پادشاه قرار داشت، محل احتمالی مقبره‌ی اوزون است که با به کار آمدن صفویان و برای انتقام از او، تغییر کاربری داده شده است، اگر این فرضیه درست باشد، تغییر کاربری و احداث سرویس بهداشتی در مجموعه‌ی حسن پادشاه منحصر به عهد صفوی‌ها نبوده و تنها تفاوت صفویان و انسان‌های معاصر در ساختن توالت در این مجموعه‌ی تاریخی، جهت آن است، چرا که هنوز هم راه ورود به مسجد حسن پادشاه از مقابل توالت سمت چپ واقع در این مجموعه می‌گذرد.
پس از حمله‌ی سلطان مراد عثمانی و تسخیر تبریز و تخریب کاخ‌ها و غارت این مجموعه، میدان صاحب آباد به تدریج از رونق افتاده و بعدها همان عمارتها و سیستم دیوانی کشور به باغشمال و سپس عالی قاپو منتقل می‌شود و در زمان قاجار دکان‌های چوبی در این مجموعه ساخته شده و میدان تقسیم می‌شود.
 

نام میدان صاحب آباد و مسجد سلطنتی شاه طهماسب در دوران قاجار به میدان و مسجد صاحب‌الامر تغییر داده شد، چرا که مردم معتقد بودند این مسجد نظر کرده‌ی حضرت ولی عصر (عج) است.
با انتقال پایتخت به قزوین و سپس اصفهان، صفویان با الگو گرفتن از میدان سلطنتی تبریز، اقدام به ساخت میدان نقش جهان اصفهان می‌کنند، مشابه ایوان‌های شاه نشین این میدان در میدان صاحب آباد هم وجود داشت که با حمله‌ی عثمانی‌ها تخریب شد.
حفظ و احیای هویت تاریخی میدان صاحب آباد یا صاحب‌الامر در کنار مرمت و احیای مجموعه تاریخی حسن پادشاه، گام بلندی در راستای بازسازی هویت تاریخی تبریز است، این میدان حکومتی و تاریخی همچون فرزندی ناتنی در طول سالیان مختلف مورد بی‌مهری‌های شدید مسئولان امر قرار گرفته و مانند دیگر بافت‌های تاریخی از نوسازی شهری در امان نمانده است، خیابان کشی، ایجاد مغازه‌های متعدد و تبدیل میدان حکومتی به محل فروش میوه و تخریب بافت تاریخی آن با ساخت پاساژ سبب شده است تا اثری از تاریخی بودن این میدان باقی نماند، مسجد صاحب الامر و مجموعه حسن پادشاه تنها نشانه‌های تاریخی یادگار مانده در این میدان هستند.
به نظر می‌رسد، تخریب بافت تاریخی میدان سلطنتی صاحب‌الامر و ساخت پاساژی تحت همین عنوان، نشان از میزان احترام متولیان امر به این مجموعه‌ی ارزشمند باشد.
 

مجموعه‌ی حسن پادشاه حال و روز بهتری دارد و آخرین بی‌مهری در مورد این مجموعه شاید روشن کردن شمع جلوی در آن در ایام محرم باشد، از همان درب ورودی، کتیبه‌های ارزشمند باقی مانده از دل تاریخ بر روی درب و دیوارها خودنمایی می‌کند، کاوش‌های جدید برای بیرون آوردن مناره‌ها و بقایایی از ابوالنصر حسن معروف به اوزون حسن، هر چند به کندی، اما پیش می‌رود و در طول دو سال گذشته اقدامات بیشتری انجام شده است.
حجره‌های مدرسه‌ی نصریه در ابتدا خودنمایی می‌کنند و برای ورود به مسجد لازم است تا از مقابل سرویس بهداشتی، عبور کنی تا محراب سبز رنگ مسجد، زیبایی بی‌نظیرش را نشان دهد.
پس از وفات اوزون حسن آق قویونلو در سال ۸۸۸ قمری برابر با ۱۴۷۷ میلادی، او را در مدرسه نصریه در میدان صاحب آباد یا صاحب الامر امروزی که خود بنا کرده بود، دفن کردند و پسرش سلطان یعقوب هم بعدها در همانجا به خاک سپرده شد.
۱۳ سال حکومت سلطان یعقوب یعنی از ۸۸۳ تا ۸۹۶ هجری نسبتا در شهر تبریز و آذربایجان به صلح و صفا گذشت. او در سال ۸۸ و ۸۹ قمری در باغ صاحب آباد تبریز قصر هشت بهشت را بنا کرد. یک تاجر ونیزی در سفرنامه‌اش در وصف این مجموعه می‌نویسد: "در سقف ایوان بزرگ این قصر، تصویر جنگ‌های مهم ایران و تصاویر سفرا و غیره نقاشی شده بود، یک میدان بزرگ، یک مسجد و یک بیمارستان که می‌توانست هر روز بیش از ۱۰۰۰ بیمار را پذیرایی کند نیز در کنار این کاخ وجود داشت.
تاجر و سیاح گمنام ونیزی که در سال ۱۵۱۴ میلادی تبریز را دیده بود، می‌گوید: شکوه و جلال تشکیلات اوزون حسن در تمام ایران بی‌نظیر بود. جالب‌ترین فصل سفرنامه این بازرگان ونیزی درباره‌ی کاخ موسوم به هشت بهشت است، بیرون شهر تبریز که ساختمان آن را همین مسافر بیگانه به امیرحسن بیگ یا اوزون حسن نسبت می‌دهد، در این باب که ساختمان قصر مزبور در دوران زندگی این پادشاه آغاز شده است یا خیر چیزی نمی‌توانیم بگوییم، اما مسلم است که کاخ مزبور در عهد سلطنت فرزند یعقوب در سال ۸۸۸ قمری به پایان رسید، جهانگرد ونیزی اظهار می‌کند که در درون باغ هشت بهشت یک مسجد و بیمارستان باشکوه احداث کرده بودند و در عهد سلطنت یعقوب بایندری همه روزه از هزار بیمار و بینوا در آن محل پذیرایی می‌شد.
 او می‌نویسد؛ گرچه در تبریز کاخ‌های بزرگ و زیبا و متعددی در عهد سلاطین مختلفی پی افکنده شده است، این کاخ هشت بهشت که به دست سلطان حسن بیگ احداث گردید، به مراتب از همه بهتر است و می‌توان گفت نظیر ندارد؛ حشمت و شکوه دربار حسن بیگ آق قویونلو آن سان بود که تا این تاریخ هیچ کس چیزی شبیه آن ندیده است، این کاخ در میان باغ بزرگ و دلگشایی احداث شده است که در نزدیکی شهر قرار دارد در سمت شمال رودخانه‌ای آن دو را از یکدیگر جدا می‌کند، در همان محوطه‌، مسجدی عالی پی افکنده‌اند که بیمارستانی مجهز و مفید چسبیده به آن مسجد است، این کار را به زبان فارسی هشت بهشت نامیده‌اند، زیرا به هشت بخش جالب توجه تقسیم می‌شود.
در هر بخشی چهار غرفه بیرونی و چهار غرفه اندرونی ساخته‌اند و بقیه‌ی قصر در زیر گنبد باشکوهی قرار دارد، تمامی این بنا یک اشکوبه است و فقط یک ردیف پلکان تا سقف کشیده‌اند که از آن طریق شخص بالا می‌رود و خودش را به غرفه‌های مختلف می‌رساند، این کاخ را چهار درب ورودی است، سر تا پا میناکاری و زراندود و به اندازه‌ای زیباست که انسان از بیان وصف آن عاجز می‌ماند، از جلوی هر یک از درهای ورودی کاخ راهرویی از منبر ساخته‌اند که منتهی به مصطبه (تخت جلوس و سکو) می‌شود و از میان مصطبه نهر جاری است به شکل مارپیچ که بستر آن را از سنگ مرمر تراشیده‌اند و تا سه ذرع بالای مصطبه را در هر سمتی از نفیس‌ترین سنگ‌های مرمر پوشانیده‌اند.
پایین آن به رنگ‌های گوناگون مقرنس کاری شده و از دور مانند آینه می‌درخشد... درون کاخ روی سقف تالار بزرگ با سیم و زر و لاجورد از تمامی جنگهایی که در دوره‌های باستان در ایوان روی داده است و فرستادگانی از درباره عثمانی به تبریز آمده و به حضور سلطان حسن بیگ بار یافته‌اند، نگاره‌هایی ساخته‌اند و نیز خواسته‌های ایشان و پاسخ‌های پادشاه ایران همه به خط فارسی رقم زده شده...همچنین مجالسی از شکارگاه شاه با انبوهی از ملازمان سواره با سگان تازی و قوش‌های شکاری جلب نظر می‌کند."
 

در ادامه‌ی این گزارش، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی به تشریح آخرین اقدامات این اداره کل برای حفظ، احیا و مرمت این مجموعه تاریخی می‌پردازد و در این خصوص به ایسنا می‌گوید: مسجد، میدان و مجموعه‌ی‌حسن پادشاه یکی از پروژه‌های مستمر اداره کل میراث فرهنگی استان در طول دو سال گذشته است، با توجه به شکل گرفتن پایه‌های حکومت قره قویونلوها، آق قویونلوها و صفویان در میدان حسن پادشاه و با تکیه بر مستندات و شواهد، میدان نقش جهان اصفهان بعد از میدان صاحب آباد ساخته شده و نمونه الگویی از میدان صاحب آباد است.
 

به گفته‌ی علیرضا قوچی، مرمت بقایای دیوار فرسوده، مرمت غسالخانه‌ یا مسجد فعلی در سمت راست و آواربرداری، خاکبرداری سبک‌سازی و عایق کاری آن، مرمت و اصلاح طاق‌ها و تویزه‌ها که به بدترین شکل ممکن تخریب شده بود، مرمت بخش‌های فرسوده در شرق، جنوب شرقی و شمالی از جمله اقدامات انجام شده در مجموعه‌ی تاریخی حسن پادشاه است.
او می‌افزاید: مرمت حجره‌های مجموعه به طور تقریبی تمام شده و خاکبرداری محوطه‌ی خالی مقابل حجره‌ها در حجم چندین متر مکعب، انجام و لایه‌های گچی و لایه‌های تفلیسی از زیر خاک بیرون آورده شده‌ و سرویس بهداشتی در این مجموعه هم که قبلا نیز وجود داشت، ایجاد کرده‌ایم و سمت راست مجموعه در حال مرمت وبوده و تمامی این اقدامات با هدف احیای میدان حسن پادشاه تبریز، انجام می‌شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، برچیدن مسجد تازه ساخت واقع در سمت چپ مجموعه‌ی تاریخی حسن پادشاه را از دیگر اقدامات برای احیای این مجموعه‌ی ارزشمند عنوان کرده و می‌گوید: مسجد اصلی حسن پادشاه، پشت مسجد تازه ساخت قرار داشته و محراب سنگی آن باقی مانده است.
وی با تاکید بر اینکه احیای مسجد حسن پادشاه، جزو اولویت‌های اصلی اداره کل میراث فرهنگی استان است، می‌افزاید: احیای این مجموعه نیازمند همکاری بین دستگاهی وزارت مسکن و شهرسازی، شهرداری تبریز، اداره کل میراث فرهنگی، استانداری آذربایجان شرقی و سایر دستگاه‌های ذی ربط است.
قوچی معتقد است؛ میدان حسن پادشاه تبریز یکی از فاخرترین بناهای تاریخی داخل شهر تبریز است، او در این باره می‌گوید: مجموعه‌هایی مانند ربع رشیدی و شام قازان (شنب غازان) بیرون از شهر تبریر قرار داشتند و ارک و بازار تبریز هم بعد از مجموعه‌ی تاریخی حسن پادشاه ساخته شده‌اند، از این رو این مجموعه با توجه به موقعیت، غنای معماری و قدمتش، یکی از بناهای فاخر درون بافت تاریخی شهر است که دارای حمام، مسجد، ابواب‌البر و میدان حکومتی بود.
وی ادامه می‌دهد: متاسفانه آثار تاریخی در دوره‌ی پهلوی بسیار مورد ظلم واقع شده‌اند که خیابان کشی خیابان دارایی در مسیر میدان صاحب آباد و مسجد صاحب‌الامر، یکی از آن‌ها به شمار می‌رود.
معاون اداره کل میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با تاکید بر اینکه احیای مجموعه تاریخی حسن پادشاه آرزوی ماست و شبانه روز برای احیای آن تلاش می‌کنیم، بیان می‌کند: سعی می‌کنیم به صورت کاملا علمی، فنی، پژوهشی و اجرایی کار را پیش ببریم.
او، ابراز امیدواری می‌کند شهرداری هر چه زودتر، میدان و مجموعه‌ی حسن پادشاه را از وجود میوه‌فروش‌ها خالی کرده و در اختیار میراث فرهنگی قرار دهد.
قوچی در خاتمه با اشاره به عزم جدی اداره کل میراث فرهنگی استان برای مرمت و احیای مجموعه تاریخی حسن پادشاه با کسب مجوز از وزارت میراث فرهنگی، خاطرنشان می‌کند: ۵۵ مورد از ۱۱۰ مجوز مرمتی کشور متعلق به آذربایجان شرقی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی نیز از ساماندهی و مرمت 14 باب حجره در ضلع شمالی و جنوبی مجموعه تاریخی حسن پادشاه خبر داد.
احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی نیز در این خصوص می‌گوید: با توجه به شرایط ساختاری و شدت آسیب‌های متفاوت در هر یک از 14 باب حجره، بنا به ملاحظات فنی از شیوه‌های متفاوت علمی برای مرمت و حفاظت این آثار بهره گرفته‌شده، بطوریکه 10 باب حجره با اقداماتی نظیر استحکام‌بخشی ساختار سازه‌ای، جایگذاری ازاره های سنگی موجود، دوخت و دوز و تثبیت ترک‌ها و مرمت نماهای آجری مورد مرمت قرار گرفت.
او می‌افزاید: چهار باب از حجره‌ها که به‌واسطه شدت آسیب‌های وارده از بین رفته یا قابلیت حفاظت نداشتند، براساس مستندات و مطابق الگوهای تاریخی مورد بازسازی قرار گرفتند، همچنین به‌منظور تأمین نیازمندی‌های لازم برای تخصیص کاربری متناسب، تمهیدات لازم برای ایجاد زیرساخت‌های تأسیساتی اعم از تأسیسات مکانیکی و الکترونیکی در نظر گرفته شده است؛ با توجه به اهمیت میدان تاریخی صاحب آباد و مجموعه حسن پادشاه در تاریخ تبریز، این اداره کل احیاء این مجموعه تاریخی را در اولویت کاری خود قرار داده و در تلاش است تا با فراهم‌سازی شرایط و امکانات لازم، احیا میدان حکومتی صاحب آباد و عناصر تاریخی تشکیل‌دهنده آن، از جمله مجموعه تاریخی حسن پادشاه را به‌واسطه تجربه و نبوغ متخصصان حوزه مرمت و حفاظت محقق سازد.
رسول وظیفه‌شناس، شهردار منطقه ۱۰ تبریز نیز در پایان این گزارش در خصوص اقدامات شهرداری تبریز برای آزادسازی مجموعه‌ی حسن پادشاه و میدان صاحبالامر از میوه‌فروش‌ها، می‌گوید: تمامی اقدامات لازم در این خصوص به اداره کل میراث فرهنگی واگذار شده است.
انتهای پیام/