آخرین زمین لرزه مهیب که شهر را به ویرانهای بیش تبدیل نمود، حدود دویست و چهل سال پیش، در جمعه شب 29 ذیالحجه 1193ق./ 7 ژانویه 1780م./ 17 دی 1158ش. به وقوع پیوست. با آرام گرفتن زمین، «نجفقلیخان دنبلی» (وفات: 1198ق.) بیگلربیگی تبریز در دوره زندیه، شروع به بازسازی شهر نمود. وی در گام نخست، بر گرد هسته کهن شهر باروئی کشید که دربردارنده هشت دروازه (به غیر از دروازه باب اعلی و دروازه ویجویه) از ده دروازه باروی قدیم شهر بود.1 بدین ترتیب با معین شدن شاکله شهر، محلات واقع در درون بارو و بیرون بارو مورد بازسازی قرار گرفتند. از آنجا که، باروی قدیم شهر تبریز و دورازههای دهگانه2 آن به دنبال زمینلرزه مخرب پنجشنبه شب 4 صفر 434 ق./ 29 سپتامبر 1042م./ 7 مهر 421ش.، طی بازسازی شهر توسط «وهسودان بن محمد روادی» (416-450 ق.) در سال 435 ق. بر گرد شهر کشیده شدند، در نتیجه، آنچه که ما امروزه آن را بافت تاریخی شهر تبریز میخوانیم و دربرگیرنده محدوده باروی نجفقلیخانی و اراضی پیرامون دروازههای آن است، از قدمتی هزار ساله برخوردار بوده و منطبق بر بستر قرن پنجم هجری شهر میباشد.
به استناد منابع تاریخی، یکی از مهمترین فضاهای شهری واقع در محدوده باروی قدیم تبریز، «میدان کهن» یا «میدان عتیق» یا «میدان تبریز» میباشد. همچنین از محلهای که میدان کهن در آن واقع بوده با عنوان «محله میدان» یا «محله میدان کهن» یاد شده است. از اینرو، بازخوانی موقعیت این فضا بر بستر فعلی شهر تبریز و بررسی نقش تاریخی آن در نظام ساختاری شهر مهم مینماید. مهمترین منبع تاریخی جهت پی بردن به موقعیت مکانی میدان کهن، اشاره حافظ ابرو در «ذبدة التواریخ» (تألیف: 830 ق.) به احداث عمارتی عالی توسط شیخ حسن چوپانی، شامل مسجد و مدرسه و خانقاه در جنب میدان کهن است. با توجه به آنکه از عمارت برپا شده توسط شیخ حسن چوپانی طی سالهای 741-743 ق.، موقعیت مسجد «علائیه» یا «استاد شاگرد» امروزه در شهر قابل شناسایی است، میتوان محدوده استقرار میدان کهن در بافت تاریخی تبریز را مشخص نمود.
از مهمترین منابعی که به قدمت میدان کهن اشاره دارد، روایتی از «سفینه تبریز» (تألیف: 723 ق.) است که خانه خاقانی را در میدان کهن آورده است. خاقانی طی سالهای 570 ق. تا هنگام وفاتش در سال 581 ق. در تبریز سکونت داشته است. در روایتی دیگر مربوط به اواسط قرن ششم هجری از «روضاتالجنان و جنات الجنان» (تألیف: 975ه.ق.)، به ورود شیخ نجمالدین کبری (وفات: 619 ق.) به خانقاه زاهدیه واقع در سرِ میدان عتیق، جهت درس خواندن در خدمت امام حفده عطاری (وفات: 571 ق.) و نظر یافتن از حضرت بابا فرج (وفات: 568 ق.)، اشاره شده است. بدین ترتیب خوانده شدن عرصه میدان در قرن ششم هجری با نام «کهن» حکایت از حضور دیرینه این فضا در شهر تبریز دارد.
در «مجمل فصیحی» (تألیف: 845 ق.) مؤلف با اشاره به تاریخ وفات خواجه تاجالدین علیشاه جیلانی در سال 724 ق.، مدفن وی را در محراب مسجد جامعی که در محله میدان کهن تبریز بنا کرده، نوشته است. با توجه به آنکه حمدالله مستوفی نیز مکان مسجد جامع علیشاه را بیرون دروازه نارمیان (میارمیار/ مهادمهین) ذکر کرده است، میتوان محدوده «محله میدان کهن» را با محدوده کنونی «محله میارمیار» یکی دانست است. ابن فوطی در «مجمع الآداب» (تألیف: 720 ق.)، به دیدار خود در سال 664 ق. از مکتبی واقع در مقابل دارالضیافهای که شمسالدین محمد جوینی (وفات: 683 ق.)، در محله میدان تبریز برپا کرده، اشاره مینماید. بدین ترتیب میتوان به اهمیت محله میدان کهن در قرن هفتم و هشتم هجری در نزد وزرای ایلخانان و حاکمان چوپانی پی برد.
برخی منابع تاریخی، در مجاورت میدان کهن به مکانی با نام «مزار شهیدگاه» اشاره نمودهاند. این مکان دلالت بر پیشینه کهن میدان دارد. کربلائی در وصف مزار شهیدگاه، آنرا مزار بسیاری از شهدای صحابه و تابعین خوانده که رئیس آن شهدا «امیرعلی چپ» بوده است. وی مقبره و مزار امیرعلی چپ را در جنب عمارت استاد شاگرد ذکر کرده است. حشری نیز در «روضه اطهار» (تألیف: 1011ق.) چنین آورده است: «و در میدان تبریز مسجدی است که به شهیدگاه مشهور است، هفت تن از امامزادهها در همان مسجد به درجه شهادت رسیدهاند و این قضیه کمال شهرت دارد و در همان موضع سردابی است که در آن مدفونند». با توجه به سخن کربلائی، قدمت مسجد و مزار شهیدگاه که در جنب میدان کهن واقع بوده به حدود قرون اولیه اسلامی باز میگردد. شهدای یاد شده احتمالاً از شهدای فتوحات صدر اسلام بودهاند که طی قرن اول و دوم هجری، وارد منطقه آذربایجان شدهاند. با رجوع به نقشه دارالسلطنه قراجهداغی (ترسیم: 1297ق/1880م.)، مقابل مسجد استاد شاگرد، میدانی با نام قراکولیک و پایینتر از آن قبرستان قرهکوللیک قابل تشخیص است. این میدان از شمال به راستههای بازار و مسجدجامع، و از جنوب توسط گذری اصلی به دروازه نارمیان/ مهادمهین راه داشته است. احتمالاً پس از زمینلرزه 1193ق. بخشی از عرصه میدان به فضای گورستان اختصاص یافته و طی دورههای بازسازی شهر، ابعادش تغییر کرده است.
در بررسی عملکرد میدان در ادوار مختلف تاریخی، دو نکته قابل توجه است. نخست، اجرای حکم اعدام در عرصه میدان تبریز که در متونی از دوره ایلخانان تا اواخر صفویه به آن اشاره شده است. و نکته دوم، احداث ابنیه مذهبی و عام المنفعه متعدد از سوی وزرا و حکام در محدوده پیرامونی میدان کهن که به میدان هم وجهای حکومتی و هم جایگاهی مدنی بخشیده بود.
1. طی ساخت باروی نجفقلیخانی (احداث: 1194ق.) دروازه باب اعلی واقع در ابتدای گذر ششگیلان به علت مجاورت با دروازه ری/ باغمیشه، و دروازه ویجویه به علت مجاورت با دروازه سرد/ گجیل حذف گشتند. هر چند در اواسط دوره قاجاریه با تخریب بخش اعظمی از دیوار بارو، دروازه ویجویه موقعیت تاریخی خود را در ساختار شهر به دست آورده است.
2. در نزهة القلوب (تألیف: 740ق.)، حمدالله مستوفی طول باروی قدیم تبریز را شش هزار گام و دارای ده دروازه با نامهای ری، موکله، نوبر، نارمیان، سرد، ورجو، سنجار، طاق، قلعه، و در دستی شاه، ذکر نموده است.
منابع:
ـ جعفرپور ناصر، س. (1397)، بررسی محدوده باروی قدیم شهر تبریز با استفاده از منابع تاریخی، باغ نظر، 15 (62)، صص: 37-46.
ـ جعفرپور ناصر، س. (1396)، سازمان فضایی شهر تبریز در دوره ترکمانان و تأثیر آن بر نظام ارتباطی میان مرکز شهر قدیم با مرکز حکومتی جدید در پایتختهای صفویان، فیروزه اسلام، 3 (4)، صص. 65-80.
ـ جعفرپور ناصر، س. و محمدمرادی، ا. (1392)، بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه شهری تبریز، نشریه انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره 6، صص. 89-102.
ـ شهبازی، ح.، جعفرپورناصر، س. و میمنتنژاد، ک. (1395)، پژوهشی بر نویافتههای محل زندگی خاقانی و جغرافیای تاریخی تبریز (بر اساس سفینه تبریز)، نشریه زبان و ادب فارسی، 69 (233)، صص. 141-160.
ارک علیشاه
طرح شماتیکی از محدودة باروی احداث شده در دوره روادیان به سال 435ه.ق. پس از زمین لرزه سال 434ه.ق.، این بارو به عنوان باروی کهن شهر علی رغمِ توسعة شهر به بیرون از آن تا دورة ایلخانان موجود بوده و نام محلات و دروازههای دهگانه بارو همراه با محدوده میدان کهن ترسیم شده است.
مسجد استاد شاگرد (واقع در میدان کهن تبریز) (حدود 1280شمسی) در این نما، ایوان جنوبی مسجد و بخشی از عرصه میدان مشخص است.
ساناز جعفرپور ناصر - دانشجوی دکتری تخصصی(PhD) مرمت و بناهای تاریخی دانشگاه هنر اصفهان
انتهای پیام/