طلوع اقتصاد آبی ایران با آرتمیا؛ از دریاچه ارومیه تا سواحل مکران

به گزارش نصر، آرتمیا به عنوان یکی از محصولات راهبردی در صنعت آبزی‌پروری، نقشی حیاتی در پرورش میگو و ماهیان دریایی دارد؛ به‌گونه‌ای که بدون آن، این صنعت عملاً امکان‌پذیر نخواهد بود.
ظرفیت بالای علمی و تحقیقاتی استان آذربایجان غربی در این زمینه موجب شده تا پژوهشگران این استان، علاوه بر فعالیت در شمال‌غرب کشور، در سواحل جنوبی نیز برای خودکفایی ملی در تولید آرتمیا گام‌های مؤثری بردارند.
قیمت هر کیلوگرم سیست مرغوب آرتمیا در بازار جهانی بین ۸۰ تا ۲۰۰ دلار متغیر است. بر اساس برآوردها، یک مزرعه یک‌هزار هکتاری توانایی تولید بیش از ۱۰۰ تن سیست مرغوب در سال را دارد که ارزش آن در شرایط فعلی به بیش از ۱۰ هزار میلیارد ریال می‌رسد؛ رقمی که بیانگر صرفه اقتصادی بسیار بالای پرورش این گونه است.
در حال حاضر، بیش از ۹۰ درصد آرتمیای جهان توسط پنج کشور آمریکا، روسیه، ازبکستان، قزاقستان و چین تولید می‌شود و سایر کشورها از جمله ایران واردکننده این محصول هستند.
به گفته پروفسور ناصر آق، استاد برجسته دانشگاه ارومیه و از پیشگامان تحقیق و پرورش آرتمیا در کشور، حتی چین با وجود تولید داخلی، قادر به تأمین کامل نیاز سالانه خود نیست و حدود سه هزار تن سیست خام از روسیه، ازبکستان و قزاقستان وارد می‌کند.
این کشور پس از فرآوری محصول، علاوه بر رفع نیاز داخلی، بخش قابل توجهی از آن را نیز صادر می‌کند.
او یادآور می‌شود که بستر دریاچه ارومیه — به عنوان دومین دریاچه شور جهان — در گذشته زیستگاه اصلی آرتمیا اورمیانا بود و این آبزی ارزشمند نقش مهمی در تأمین غذای پرندگان بومی و مهاجر داشت. اما کاهش سطح آب دریاچه موجب شد تا این منبع طبیعی و اقتصادی ارزشمند تا حد زیادی از دسترس خارج شود.
اما پرورش و تولید این جاندار با خشک شدن دریاچه ارومیه متوقف نشده و هم اکنون در استخرهای مصنوعی در نقاطی از آذربایجان غربی تولید و پرورش ادامه دارد.
با این حال، فعالیت‌های تحقیقاتی و تولیدی متوقف نشده است. در حال حاضر، پرورش آرتمیا در استخرهای مصنوعی در نقاط مختلف آذربایجان غربی ادامه دارد و پژوهشگران با تکیه بر دانش بومی و ظرفیت‌های علمی، در تلاش‌اند تا این سرمایه زیستی را احیا و کشور را به خودکفایی در تولید آن نزدیک‌تر کنند.
پروفسور ناصر آق در گفت‌وگو با ایرنا تأکید می‌کند که آینده آرتمیا در ایران امیدوارکننده است، اما تحقق کامل ظرفیت‌های آن نیازمند حمایت و توجه بیشتر نهادهای تصمیم‌گیر و سرمایه‌گذاران است.

ایرنا: سرنوشت آرتمیا بعد از خشک دریاچه ارومیه چه بوده آیا چرخه تولید آن متوقف شده است؟
آق: با وجود کاهش منابع آبی در سال‌های اخیر، چرخه تولید و پرورش آرتمیا در استان آذربایجان غربی متوقف نشده است. در حال حاضر تنها یک سایت فعال پرورش آرتمیا در منطقه فسندوز شهرستان میاندوآب فعالیت دارد.
برای این مجموعه مجوز پرورش در وسعت ۲۰۰ هکتار صادر شده و در حال حاضر حدود ۵۰ هکتار آن فعال است؛ با این حال، طبق برنامه‌ریزی‌ها، مساحت بهره‌برداری تا ۱۰۰ هکتار در سال آینده افزایش خواهد یافت.
طی سال‌های گذشته، این سایت سالانه حدود ۲۰ تن بیومس (توده زنده) آرتمیا تولید کرده است. با وجود این، مهم‌ترین چالش منطقه، کمبود منابع آب شور و شیرین با کیفیت مناسب برای پرورش پایدار آرتمیا است.
در صورت رفع این مشکل، برآورد می‌شود که میزان تولید در سال آینده به حداقل ۱۰ تن سیست و ۸۰ تن بیومس در سال افزایش یابد؛ ظرفیتی که می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز داخلی کشور را تأمین کند.
ایرنا: همکاریهای بین المللی دانشگاه ارومیه با سایر دانشگاه ها و موسسات بین المللی در این زمینه تا چه میزان است؟
آق: تحقیقات من درباره تعیین شرایط بهینه برای پرورش آرتمیا با هدف تولید سیست و بیومس باکیفیت بالا، که از سال‌ها پیش آغاز شده، همچنان ادامه دارد. همچنین در زمینه تولید فرآورده‌های مختلف آرتمیا، آزمایش‌های لازم در دانشگاه در حال انجام است تا محصولات نهایی از نظر بهداشتی و کیفی توان رقابت با نمونه‌های خارجی را داشته باشند. این تحقیقات متوقف نشده و با جدیت ادامه دارد.
فعالیت‌های بین‌المللی پژوهشکده آرتمیای دانشگاه ارومیه از زمان تأسیس، یکی از نقاط قوت مهم این مرکز بوده است، اما متأسفانه در سال‌های اخیر از گستره آن کاسته شده است.
با این وجود بنده در حال حاضر به عنوان تنها متخصص آرتمیا در غرب آسیا، جزو هیات امنای کنسرسیوم جهانی پرورش آرتمیا هستم و این کنسرسیوم در چارچوب برنامه های شبکه مراکز آبزی پروری آسیا و اقیانوسیه تحت حمایت سازمان فائو فعالیت می‌کند و اعضای کنسرسیوم سالانه نشست‌های آنلاین و حضوری برای تبادل اطلاعات و دانش بین اعضا در خصوص روش های جدید پرورش آرتمیا برگزار می‌کنند.
با این حال، من در حال حاضر به عنوان تنها متخصص آرتمیا در غرب آسیا، عضو هیأت امنای کنسرسیوم جهانی پرورش آرتمیا هستم. این کنسرسیوم در چارچوب برنامه‌های شبکه مراکز آبزی‌پروری آسیا و اقیانوسیه و با حمایت سازمان فائو فعالیت می‌کند.
اعضای این مجموعه هر سال نشست‌های حضوری و آنلاین برگزار می‌کنند تا درباره جدیدترین روش‌ها و دستاوردها در زمینه پرورش آرتمیا تبادل نظر داشته باشند.
عضویت در این کنسرسیوم فرصتی ارزشمند برای ماست تا از آخرین فناوری‌ها و روش‌های نوین پرورش آرتمیا در دنیا بهره‌مند شویم و همچنین از تجربه متخصصان بین‌المللی برای توسعه تولید صنعتی آرتمیا در ایران استفاده کنیم.

در کشور و منطقه از نظر علمی در این زمینه در چه رتبه و موقعیتی هستیم؟
آق: پژوهشکده آرتمیا در ارومیه بزرگ‌ترین و مجهزترین مرکز پژوهشی آرتمیا در جهان است و این توانایی را دارد که به کشورهای منطقه و دیگر نقاط دنیا خدمات علمی ارائه دهد و دانش فنی مرتبط را صادر کند.
در دو دهه گذشته، کشورهای مختلفی برای اجرای پروژه‌های پرورش و فرآوری آرتمیا از من دعوت کرده‌اند. در نتیجه این همکاری‌ها، دانش فنی صید و فرآوری سیست آرتمیا به کشورهایی مانند روسیه، قزاقستان، ازبکستان و جمهوری آذربایجان منتقل شد.
همچنین در کشورهای قزاقستان و ازبکستان، با همکاری تیم ایرانی، کارخانه‌های فرآوری سیست آرتمیا راه‌اندازی شده‌اند.

آیا آینده ای برای احیای مجدد تولید آرتمیا اورمیانا در دریاچه ارومیه ترسیم می‌کنید؟
آق: بله، قطعاً می‌توان جمعیت آرتمیا را در دریاچه ارومیه دوباره احیا و شکوفا کرد. هر سال با ورود آب شیرین به دریاچه و حل شدن بخشی از نمک‌های بستر، سیست‌های آرتمیا که در زیر لایه‌های نمک مدفون شده‌اند، فعال شده و تخم‌گشایی می‌کنند.
در واقع، می‌توان گفت آرتمیای دریاچه ارومیه تنها منتظر یک فرصت برای شکوفایی دوباره است.
در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ که به‌دلیل بارندگی‌های مناسب، حجم و وسعت دریاچه افزایش یافت، جمعیت آرتمیا نیز به اوج رشد خود رسید. با این حال، وجود چند میلیارد تُن نمک در بستر دریاچه باعث می‌شود که آب در مدت کوتاهی به حالت اشباع برسد و در نتیجه، بخش زیادی از آرتمیاها از بین بروند.
در حالی که اگر بتوانیم شرایط نسبتاً پایدار و مناسب را برای زیست این جاندار فراهم کنیم، دریاچه ارومیه توان تولید مقادیر بسیار زیادی آرتمیا را در هر سال خواهد داشت.
ایرنا: آیا آرتمیا اورمیانا هنور در بستر دریاچه ارومیه وجود دارد؟ تا چند سال سیست‌ها می‌تواند در بستر دریاچه باشد؟
آق: بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، صدها تُن سیست آرتمیا در بستر دریاچه ارومیه و در زیر لایه‌های نمک رسوب کرده وجود دارد.
سیست‌های آرتمیا می‌توانند حتی تا ۱۰۰ سال در میان نمک‌ها سالم باقی بمانند. هر زمان که آب رودخانه‌ها وارد دریاچه شود و بخشی از نمک‌های سطحی را حل کند، این سیست‌ها فعال شده و فرایند تخم‌گشایی آن‌ها آغاز می‌شود.

در بهترین شرایط میزان برداشت آرتمیا اورمیانا در دریاچه ارومیه چقدر بود و چقدر ارزآوری داشت؟
آق: بین سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴، طرحی برای ارزیابی ذخایر آرتمیا در دریاچه ارومیه توسط پژوهشگران مرکز رفرانس جهانی آرتمیا در دانشگاه گِنت بلژیک اجرا شد. بر اساس نتایج این مطالعات، در آن سال‌ها سالانه حدود ۳۰ هزار تُن سیست و ۳۰۰ هزار تُن بیومس آرتمیا در دریاچه ارومیه تولید می‌شد.
به گفته محققان بلژیکی، ارزش اقتصادی این میزان تولید در آن زمان حدود ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده بود که حتی برداشت بخش کوچکی از آن می‌توانست ارزآوری قابل توجهی برای کشور به همراه داشته باشد.
با این حال، ارزیابی‌های بعدی که توسط اینجانب بین سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۴ انجام شد، نشان داد که ذخایر آرتمیا تا حدود ۳۰ برابر کاهش یافته است. همچنین، طبق آخرین برآوردی که در قالب قرارداد با سازمان حفاظت محیط زیست صورت گرفت، کاهش چشمگیر ذخایر دوباره تأیید شد.
البته این کاهش به معنای نابودی ذخایر نیست، زیرا بخش بزرگی از سیست‌های آرتمیا در زیر لایه‌های نمک بستر دریاچه مدفون شده‌اند و در صورت بهبود شرایط آبی، امکان فعال‌سازی و تخم‌گشایی مجدد آن‌ها وجود دارد.

اگر بخشی کوچک از دریاچه ارومیه احیا شود می‌توان نیاز شمالغرب و یا بخشی از کشور را تامین کرد و چه زیرساخت هایی نیاز است؟
آق: با اجرای طرح احیای فازبندی‌شده (احیای تدریجی) دریاچه ارومیه که توسط اینجانب طراحی شده است، می‌توان طی سه سال دست‌کم یک‌هزار کیلومتر مربع از وسعت دریاچه را احیا کرد. بر اساس برآوردها، در نتیجه این احیا سالانه بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ تُن سیست و بیومس آرتمیا به ارزش تقریبی ۲۵ تا ۵۰ میلیون دلار قابل برداشت خواهد بود؛ آن هم بدون ایجاد آسیب اکولوژیکی برای اکوسیستم دریاچه.
با تحقق این میزان تولید، تمام نیاز کشور به آرتمیا تأمین می‌شود و علاوه بر آن، امکان صادرات سالانه ۴۰۰ تا ۹۰۰ تُن سیست آرتمیا به سایر کشورها نیز وجود خواهد داشت.
دریاچه ارومیه زیستگاه طبیعی آرتمیا است و تنها اقدامی که باید انجام دهیم فراهم کردن شرایط بهینه برای تکثیر و شکوفایی طبیعی آن است؛ بدون نیاز به زیرساخت‌ها یا تجهیزات خاص.

آیا در معرفی فرصت‌های سرمایه گذاری اینوا این فرصت آورده شده است؟
آق: دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین و باارزش‌ترین ثروت خدادادی استان آذربایجان غربی است و با سرمایه‌گذاری اندک می‌توان دست‌کم بخش‌هایی از آن را احیا کرده و به منبع درآمدی هزاران میلیارد تومانی تبدیل کرد.
به طور قطع، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای تحقق این هدف بزرگ و ارزشمند علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری خواهند بود؛ به شرط آنکه مسئولان استان، موضوع احیای فازبندی‌شده دریاچه ارومیه با رویکرد تولید آرتمیا و توسعه گردشگری را در برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی استان قرار دهند.
در صورت برگزاری نشست ویژه با حضور سرمایه‌گذاران، اینجانب آمادگی دارم جزئیات کامل طرح و نحوه درآمدزایی آن را تشریح کنم. با اجرای این طرح، می‌توان ضمن کاهش بار مالی دولت و جذب سرمایه بخش خصوصی، اکوسیستم دریاچه را به‌صورت تدریجی و مطابق اهداف سازمان حفاظت محیط زیست احیا کرد.
به این ترتیب، دریاچه ارومیه علاوه بر دستیابی به اهداف زیست‌محیطی، می‌تواند با تولید آرتمیا، استخراج املاح باارزش و توسعه گردشگری، به منبعی پایدار برای تولید ثروت و ایجاد معیشت جایگزین در منطقه تبدیل شود.

طرح پرورش آرتمیا در سواحل مکران به عنوان بزرگترین پروژه در غرب آسیا به کجا رسید؟
آق: در پی برگزاری جلسات متعدد با نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور توسعه دریامحور کشور، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان شیلات ایران، رئیس سازمان فضایی کشور، رئیس منطقه آزاد چابهار و مدیرکل شیلات استان سیستان و بلوچستان، زمینی به وسعت یک‌هزار هکتار در منطقه چابهار برای پرورش آرتمیا اختصاص یافته است. این پروژه با سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و تحت مدیریت اینجانب راه‌اندازی خواهد شد.
برای اجرای موفق این طرح مهم، متخصصان کنسرسیوم جهانی پرورش آرتمیا — که اینجانب نیز از اعضای هیأت امنای آن هستم — به عنوان مشاوران علمی و فنی همکاری خواهند داشت. هدف این طرح آن است که در مدت حداکثر سه سال، کل نیاز کشور به آرتمیا تأمین شود و ایران به یکی از قطب‌های اصلی تولید و صادرات محصولات آرتمیا در غرب آسیا تبدیل گردد.
در این پروژه، صدها نفر از جوانان بومی منطقه و ده‌ها نفر از فارغ‌التحصیلان رشته‌های شیلات و دامپزشکی به کار گرفته خواهند شد و بدین ترتیب، بزرگ‌ترین طرح پرورش آرتمیا در غرب آسیا شکل خواهد گرفت.
در چارچوب این طرح، علاوه بر ایجاد استخرهای بزرگ پرورش آرتمیا و جلبک، چندین کارخانه فرآوری آرتمیا برای تولید انواع محصولات با ارزش افزوده بالا احداث خواهد شد.
پس از اجرای موفق فاز نخست، نماینده ویژه رئیس‌جمهور در توسعه دریامحور کشور، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان شیلات ایران نیز قول مساعد داده‌اند تا زمین‌های بیشتری برای توسعه این فعالیت اقتصادی و اشتغال‌زا اختصاص یابد.
فاز اول پروژه با استفاده از پساب آب‌شیرین‌کن‌ها و در قالب یکی از طرح‌های مصوب معاونت علمی ریاست جمهوری اجرا خواهد شد. با تحقق این طرح، نه‌تنها کشور از واردات سیست و بیومس آرتمیا بی‌نیاز می‌شود، بلکه فرصت‌های شغلی پایدار برای جوانان منطقه فراهم آمده و اقتصاد استان سیستان و بلوچستان نیز تقویت خواهد شد.
شایان ذکر است که پرورش آرتمیا نسبت به پرورش ماهی و میگو از درآمدزایی بالاتری برخوردار است و بازگشت سرمایه آن در کمتر از یک سال اتفاق می‌افتد.
بنا یه این گزارش، آرتمیا (Artemia) جانداری سخت‌پوست است که در آب‌های شور زندگی می‌کند. پیش از بروز تغییرات اقلیمی و تنش‌های آبی، دریاچه ارومیه یکی از غنی‌ترین زیستگاه‌های طبیعی آرتمیا در جهان به شمار می‌رفت. این آبزی ارزشمند به‌عنوان غذای اصلی در صنعت تکثیر و پرورش میگو، ماهی و سایر آبزیان کاربرد دارد.
سالانه بیش از پنج هزار تُن سیست (تخم) آرتمیا در دنیا مورد نیاز صنعت آبزی‌پروری است. از توده زنده (بیومس) یا سیست آرتمیا برای تغذیه مراحل نوزادی ماهیان، سخت‌پوستان و نرم‌تنان استفاده می‌شود.
آرتمیا در بیش از ۶۰۰ نقطه از جهان شناسایی شده است و دریاچه ارومیه از جمله معدود زیست‌بوم‌های طبیعی و باارزش جهان برای پرورش این گونه به شمار می‌رود.
گونه بومی دریاچه ارومیه با نام آرتمیا اورمیانا (Artemia urmiana) یکی از هفت گونه دوجنسی شناسایی‌شده در جهان است. این گونه منحصربه‌فرد، توانایی بالایی در تحمل شوری زیاد آب دارد و در تغذیه لارو آبزیان جایگزین‌ناپذیر و بی‌رقیب محسوب می‌شود.
انتهای پیام/