خلاصه روند وضعیت تجاری ایران با 15 کشور همسایه که در قالب رساله دکتری انجام داده‌ام، نشان می‌دهد در این کشورها طبق آمار سال 2021 به میزان 618 میلیون نفر جمعیت وجود دارد که این کشورها در سال 2020 نزدیک به 5 هزار میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی داشته‌اند و از این نظر در مجموع رتبه 63 اقتصاد جهان را دارند. این کشورها در سال 2019 مجموعاً 2 هزار و 694 میلیارد دلار با کشورهای جهان اعم از صادرات و واردات، تجارت داشته‌اند که سهم ایران از این تجارت 3.03 درصد است. چین با اختلاف بسیار بالا یعنی بالای 25 درصد از این تجارت سهم دارد و در اغلب کشورها اولین شریک تجاری آنهاست و متوسط رتبه ایران در بین بزرگترین صادرکنندگان کالا به کشورهای همسایه به طور متوسط 33 است؛ یعنی به طور متوسط 33 کشور جلوتر از ایران در کشورهای همسایه در بازار رسوخ و حضور دارند. در همین راستا رتبه ایران در واردات از این کشورها 47 برآورد می‌شود. مجموع تجارت 15 کشور همسایه با ایران حدود 37 میلیارد دلار است که 20 میلیارد آن صادرات و 17 میلیارد آن واردات از کشورهای همسایه بوده است و نهایت اینکه 15 کشور همسایه که مورد بررسی این پژوهش بوده، در مجموع یک هزار و 132 میلیارد دلار در سال 2019 برای تامین نیازهای خود از کشورهای جهان واردات داشته‌اند که سهم ایران از این بازار تنها 1.76 درصد می‌باشد. این سهم بسیار ناچیز است. یکی از ضعف‌ها و آسیب‌هایی که در این بین بیشتر خود را نشان می‌دهد، وجود تعداد اندک رایزنان بازرگانی و کارشناسان اقتصادی ایران در این کشورهاست. ایران در سال 1400 تنها 5 نفر رایزن بازرگانی در 15 کشور همسایه داشته و در سفارتخانه‌ها هم به تعداد 41 نفر کارشناس اقتصادی مستقر هستند که باز تعداد بسیار اندکی است. برای فهم بیشتر موضوع لازم است اشاره شود که طبق اطلاعات به دست آمده، آمریکا فقط در چین حدود 200 نفر کارشناس و رایزن اقتصادی و بازرگانی دارد که تعاملات مابین طرفین را برای تجارت بیشتر فراهم می‌کنند. در این یادداشت علمی- پژوهشی روابط دو کشور ایران و آذربایجان را بررسی می‌کنیم.
 
سهم آذربایجان از کیک اقتصاد جهانی
جمهوری آذربایجان با 10میلیون نفر جمعیت، نودمین کشور پرجمعیت دنیا و از نظر مساحت و جغرافیای سرزمینی صد و دوازدهمین کشور دنیا است که مساحت آن کمی بیش از مجموع مساحت دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربیِ جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. این کشور که اکثریت آن مسلمان بوده و 85 درصد آن شیعه و 15 درصدشان سنی می‌باشند، تولید ناخالص آن در سال 2019 به 47 میلیارد دلار و در سال 2020 به 48 میلیارد دلار رسیده است و از این حیث نود و یکمین اقتصاد دنیا شناخته می‌شود. در همین سال، رشد تولید ناخالص آن 2.3 درصد بوده است. طبق آمارهای منتشر شده؛ در سال 2019 نرخ تورم در این کشور 2.6 درصد و در جولای 2021 به 4.7 درصد رسیده و نرخ بیکاری 6.27 درصد می‌باشد. کشورهای روسیه، ترکیه، چین، سوئیس، آمریکا، آلمان، اوکراین، ایران، کانادا و ایتالیا جزو بزرگترین صادرکنندگان کالا به کشور آذربایجان در سال 2019 بوده‌اند که ایران در رتبه هشتم قرار گرفته است. بزرگترین واردکنندگان کالا از آذربایجان در سال 2019 به ترتیب ایتالیا، ترکیه، هند، آلمان، چین، فدراسیون روسیه، اسپانیا، جمهوری چک، گرجستان و فرانسه بوده‌اند که ایران در رتبه بیست و نهم قرار گرفته است. همچنین بزرگترین شریک تجاری آذربایجان در سال 2019 ایتالیا بوده است.
 
ظرفیت‌های ژئوپلتیکی آذربایجان
جمهوری آذربایجان که در منطقه جغرافیایی قفقاز و در گذرگاه اروپا و آسیای جنوب غربی قرار دارد و بین دریای خزر در شرق، دریای سیاه در غرب، روسیه در شمال و ایران در جنوب با داشتن حدود 700 کیلومتر مرز مشترک واقع شده است. این کشور در بین سرزمین‌های قفقاز جنوبی به جهت وسعت و جمعیت بیشتر، منابع انرژی فسیلی و آب و خاک نسبتاً مناسب به طور بالقوه بیشترین امکان را برای رشد اقتصادی و افزایش قدرت ملی داراست.
جمهوری آذربایجان در مقایسه با جمهوری‌های تازه استقلال یافته اطراف خود بواسطه بهره‌برداری از منابع نفتی که حدود یک درصد از ذخایر اثبات شده جهان را دارد و در حال حاضر در منطقه، صادرکننده محصولات گازی هم محسوب می‌شود که با سرمایه‌گذاری پس از استقلال، توسعه بیشتری پیدا کرده‌است. با وجود این، بعد از استقلال این کشور، تورم فزاینده ناشی از آثار جنگ قره باغ همراه با سیاست‌های آزادسازی قیمت‌ها و خصوصی‌سازی اقتصاد موجب شده که مردم جمهوری آذربایجان تحت فشارهای شدید اقتصادی قرار گیرند و قدرت خرید آن‌ها به ‌سرعت کاهش یابد، ولی از سال 1996 میلادی، افزایش درآمدهای حاصل از قراردادهای نفتی بین‌المللی، روند رو به رشد سرمایه‌گذاری خارجی، اعتبارات صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و مساعدت کشورهای اروپایی موجب شده تا اقتصاد نابسامان این کشور کمی رو به بهبود گذارد.
شواهد و قراین حکایت از آن دارد که امروز با مدیریت منطقی روابط سیاسی و دیپلماتیک؛ شرایط و بسترهای مناسبی در مسیر همکاری‌های اقتصادی دو کشور وجود دارد که بهتر است از این توانمندی‌ها و ظرفیت‌ها در راستای توسعه مناسبات همه جانبه دو کشور بهره برداری شود. با توجه به حسن همجواری و بیشترین مرزهای مشترک خاکی و آبی بین ایران و جمهوری آذربایجان و با توجه به پتانسیل‌های اقتصادی ایران در حوزه صنعت، معدن و کشاورزی، دست اندرکاران اقتصادی کشورمان بویژه بخش خصوصی می‌توانند با برنامه‌ریزی‌های مناسب، به تدریج صادرات خود را به این کشور همسایه رونق بیشتری دهند. اعتقاد بر این است که عضویت ایران و جمهوری آذربایجان در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله اکو و سازمان کنفرانس اسلامی، زمینه‌های مناسبی برای توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور را فراهم می‌کند، اما تا کنون طرفین از این ظرفیت‌ها به نحو مناسبی استفاده نکرده‌اند.
 
روند تجاری ایران و آذربایجان
آذربایجان به لحاظ استراتژیک در جاده ابریشم تاریخی میان اروپا و آسیا قرار دارد و روابط عمیقی هم با شرق و غرب دارد. این کشور از جنوب با ایران هم مرز است. در میان کشورهای CIS یا همان کشورهای مستقل همسو (شامل: آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، بلاروس، تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، مولداوی، ترکمنستان، افغانستان و مغولستان) در سال‌های اخیر، بیشترین میزان صادرات ایران به کشور آذربایجان بوده است و همواره درصد واردات ایران از آذربایجان نسبت به صادرات کمتر بوده و تراز تجاری ایران با آذربایجان مثبت بوده است. با این حال، ایران در تجارت با آذربایجان جایگاه خوبی ندارد و در میان کشورهای عمده مبادی وارداتی آذربایجان قرار ندارد و از این جهت در رتبه هشتم قرار گرفته و حقیقتاً این رتبه، مناسب اشتراکات بی شمار و ظرفیت‌های بالای دو کشور نیست. بر اساس آمارهای سازمان تجارت جهانی در سال 2015، ایران تنها 1.4 درصد در کالاهایی که به آذربایجان صادر می‌شدند نقش داشته است. رقمی که در مقایسه با روسیه و ترکیه به عنوان مهم‌ترین شرکای تجاری آذربایجان با سهمی بالای 15درصد بسیار کم و اندک به نظر می‌رسد. این سهم ایران در سال 2019 به 3.2 درصد رشد یافته است که باز عدد بسیار پایینی نسبت به اصول تجارت جهانی با همسایگان است.
بررسی تطبیقی آمار مهمترین اقلام وارداتی جمهوری آذربایجان از کشورهای جهان در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد:
1-         حجم کل تجارت ایران و جمهوری آذربایجان در سال ۱۳۹۷ حدود ۴۲۶ میلیون دلار بوده است.
2-         تراز تجاری ۳۹۰ میلیون دلار به نفع ایران بوده است.
3-         حجم کل تجارت جمهوری آذربایجان با جهان در سال ۲۰۱۹ حدود ۳۴ میلیارد دلار بوده است که سهم ایران از این تجارت تنها ۱.۴5 درصد است.
4-         میزان واردات جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۳.۶ میلیارد دلار بوده است که سهم ایران از این میزان ۳.۳۲ درصد است.
5-         جمهوری آذربایجان در سال 1399 در رتبه نوزدهم شرکای تجاری ایران قرار داشته است.
 

 
مطالعات و بررسی تطبیقی آمار مهمترین اقلام صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد؛ مجموع کل صادرات ایران به جمهوری آذربایجان در سال 1399 برابر با 382 میلیون دلار بوده که این رقم نسبت به سال 1398، 13 درصد کاهش را نشان می‌دهد. لازم به ذکر است جمهوری آذربایجان در همین سال در رده دوازدهم کشورهای هدف صادراتی ایران قرار داشته است.
 

 
در همین راستا بررسی تطبیقی مهمترین اقلام وارداتی ایران از جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹ حاکی است؛ مجموع کل واردات ایران از جمهوری آذربایجان در سال 1399 حدود 76 میلیون دلار بوده که این رقم نسبت به سال 1398 حدود 316 درصد افزایش را نشان می‌دهد. لازم به ذکر است جمهوری آذربایجان، در سال 1399 در رده سی و دوم کشورهای صادرکننده به ایران قرار داشته است. جدول(3) مهمترین اقلام وارداتی ایران از جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۹ را نشان می‌دهد:
 

 
به طور کلی، از میان گروه‌های کالایی صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان، چهار گروه کالایی خودرو، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، مواد پلاستیکی، گچ، آهک و سیمان بیش از 43 درصد از صادرات ایران به این کشور را تشکیل می‌دهد. در واقع این چهار گروه کالایی مزیت‌های صادراتی ایران به جمهوری آذربایجان هستند و لزوم توجه و برنامه‌ریزی جهت افزایش کمی و کیفی صادرات این گروه‌های کالایی بیش از پیش نمایان می‌شود. در عین حال سیاست تنوع‌گرایی و تقویت صادرات محصولات مستعد و دارای مزیت‌های رقابتی از جمله میوه، سبزیجات، دیگ‌های بخار و آبگرم و محصولات سرامیکی به این کشور نیز بهتر است در دستور کار قرار گیرد. جدول(4) وضعیت تجارت ایران با جمهوری آذربایجان در 20 شاخص تجاری- اقتصادی را نشان می‌دهد که سهم ایران از تامین نیاز کشور آذربایجان زیر سه و نیم درصد می‌باشد.
 
 

 
چالش‌های ورود به بازار آذربایجان
بررسی‌ها نشان می‌دهند؛ عدم کیفیت بالای کالاهای ایرانی، ضعف ساختارهای اقتصادی برای هدایت تجار ایرانی، نامناسب بودن بسته بندی کالاهای ایرانی، عدم وجود مراودات بانکی بین دو کشور و کمبود منابع مالی در عدم توسعه مناسبات تجاری در روابط تجاری بین ایران و آذربایجان تاثیرگذار می‌باشد. همچنین شرایط سخت قوانین و مقررات در دو طرف و وجود رشوه و رانت در برخی بخش‌های جمهوری آذربایجان مانع دیگری در توسعه اقتصادی بین ایران و جمهوری آذربایجان است. ضمن آنکه ضعف سیستم بانکی، نبود حمایت‌های مشخص از صادرکنندگان کالا به این کشور و طولانی بودن بروکراسی صادرات و واردات از دیگر موانع توسعه اقتصادی بین دو کشور است. نبود اراده سیاسی مقامات جمهوری آذربایجان برای واردات کالا از ایران نیز در طول سال‌های اخیر به یکی از موانع توسعه تجارت بین دو کشور تبدیل شده، زیرا مقامات این کشور علیرغم اینکه اعلام می‌کنند که باید روابط دو کشور بایستی توسعه یابد، اما در این زمینه تمایل عملی و مستمر از خود نشان نمی‌دهند. حجم اندک روابط اقتصادی دو کشور نشان می‌دهد که هر دو کشور می‌بایست تلاش‌های بیشتری جهت بهینه‌سازی روابط اقتصادی و تجاری انجام دهند. البته موضوع ارمنستان و مناقشات آذربایجان با این کشور بر سر مسائل قره‌باغ و سیاست بی‌طرفانه ایران بر بی‌انگیزگی طرفین در توسعه روابط اقتصادی می‌تواند یکی از دلایل پنهان سردی روابط تجاری بین دو کشور باشد. دیگر چالش‌های ورود به بازار کشور آذربایجان را می‌توان چنین تقسیم بندی کرد:
-           نامناسب بودن راه‌های زمینی و عدم اتصال شبکه راه‌آهن دو کشور.
-           مشکلات مرتبط با جاده‌های دسترسی به سمت جمهوری آذربایجان از جمله بیله سوار، خداآفرین و آستارا که کیفیت نامطلوبی دارد.
-           شناخت ناکافی در هسته مرکزی حاکمیت نسبت به امکانات و ظرفیت‌های دو کشور بویژه در بعد فرهنگی و اشتراکات وسیع آن.
-           اطلاع‌رسانی ناکافی از فرصت‌ها و شرایط اقتصادی و تجاری بازار جمهوری آذربایجان به فعالان دولتی و خصوصی در کشور.
-           عدم وجود موافقت‌نامه تجارت ترجیحی و تجارت آزاد میان ایران و جمهوری آذربایجان.
-           عدم آگاهی و شناخت کامل بازرگانان ایرانی به کلیه نیازها و سلایق و بازار و فرهنگ مصرف مردم جمهوری آذربایجان.
-           فعالیت کم در بخش بازاریابی، اطلاع‌رسانی و امور نمایشگاهی در جمهوری آذربایجان.
-           عدم بهره برداری مناسب از موقعیت استراتژیکی دو کشور در زمینه ترانزیت کالا بویژه مابین تبریز و باکو به جهت موقعیت مناسب جفرافیایی.
-           مشکلات مرتبط با تغییرات متعدد در بخشنامه‌ها و مقررات صادراتی و صدور بخشنامه‌های خلق الساعه.
-           پایین بودن کیفیت کالاهای صادراتی و دارا بودن ارزش افزوده پایین و قیمت تمام شده بالا و ضعف در بسته بندی بر اساس سلایق مصرف کنندگان آذربایجانی.
-           ارزش گذاری غیر واقعی برخی اقلام صادراتی.
-           اخذ عوارض اضافی از کامیون‌های ایرانی.
-           کمبود کامیون‌های کانتینری یخچال‌دار.
-           مشکلات مرتبط با تعرفه‌های گمرکی جمهوری آذربایجان برای کالاهای ایرانی.
-           تغییر مکرر قوانین تجارت در جمهوری آذربایجان علی‌الخصوص قوانین مرتبط با محصولات کشاورزی.
-           مشکلات مرتبط با نقل و انتقال پول و مسائل بانکی در معاملات صادرات مجدد.
-           مشکلات مرتبط با رفع تعهدات ارزی.
 
ظرفیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای در تقویت دیپلماسی اقتصادی
برای مدیریت بهتر مناسبات تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای همسایه، علاوه بر تنش زدایی سیاسی؛ توجه به ظرفیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای فی مابین ایران و کشور هدف و بهره‌گیری از ابزارهای آن می‌تواند در گسترش روابط، نقش بسیار موثری ایفا کند که در مقاله‌ای جداگانه، مدل آن را تحت عنوان «مدل دیپلماسی اقتصادی نوین ایران» طراحی کرده‌ایم. ظرفیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای آذربایجان در گسترش روابط اقتصادی و تجاری حاکی است، پس از فروپاشی شوروی، جمهوری آذربایجان جایگاه محوری خود را در عرصه سیاست خارجی ایران ارتقا داده است. آذربایجان به دلیل پشتوانه تاریخی، تمدنی و فرهنگی مشترک با ایران، محلی برای دیپلماسی فرهنگی موثر ایران به شمار می‌رود. تلاش ایران برای افزایش سطح روابط فرهنگی بین دو کشور موجب شده تا فرصت‌های بی‌نظیری در حوزه همکاری‌های اقتصادی میان آنها فراهم شود، اما از این فرصت‌ها استفاده تجاری کافی نشده است. فرآیندهایی چون مذهب مشترک تشیع، اعیاد مشترک، عید نوروز و زبان مشترک در همسایگی بین دو کشور اهمیت رابطه میان دو طرف را دوچندان و پایدارتر می‌کند.
جمعیت 85 درصدی شیعه در جمهوری آذربایجان به همراه حضور فعالانه ترک زبانان در شمال و شمال‌غرب ایران و همزادی با اقوام ترک جمهوری آذربایجان، زمینه را برای ارتقای دیپلماسی فرهنگی دو کشور فراهم کرده است. هر چند موضوعاتی همچون حقابه دریای خزر، مناقشه قره‌باغ و نزدیکی دولت آذربایجان با رژیم اسرائیل و برجسته کردن برخی اختلافات مابین دو کشور، گاهی موجب به هم خوردن پیوندهای فرهنگی قوی طرفین شده، اما ظرفیت‌های زیادی برای بهبود وضعیت وجود دارد و باید با استفاده از نقش رسانه‌ها و بکارگیری ابزارهای دیپلماسی رسانه‌ای و ارزش دادن به بخش خصوصی و تشکل‌ها در رسوخ و نفوذ به بازار آذربایجان تلاش دو چندان نمود. به یقین همسایه نزدیک بهتر از برادر دور است.
 
سخاوت خیرخواه- دکتری روابط بین الملل

منتشر شده در شماره چهارم ماهنامه نصر آذربایجان
نسخه دیجیتال سومین شماره ماهنامه نصر آذربایجان به دنبال استقبال مخاطبان به عنوان اولین ماهنامه گویای ایران در دسترس عموم قرار گرفته است. برای مشاهده نسخه دیجیتال و مطالعه مطالب این ماهنامه این لینک را کلیک کرده و ورق بزنید.