نصر: در سال‌هاي اخير، براي برخي از کشورهاي آمريکاي‌جنوبي مشکلاتي همچون سيل و رانش‌زمين پيش آمده است. کارشناسان زيست‌محيطي اين مساله را نيز ناشي از جنگل‌زدايي و برخورد نامناسب مردم و مقامات اين کشورها با جنگل‌ها و عدم توجه به هزينه‌هاي آتي آن مي‌دانند. يکي از مهم‌ترين موارد در اين‌خصوص در کشور پرو رخ داده است.

به گزارش نصر به نقل از خبرگزاری آریا، در ابتداي ماه آوريل اعلام شد که تنها در مدت 3 ماه نخست سال‌جاري ميلادي در کشور پرو، بيش از 100 نفر بر اثر سيل و رانش زمين در اين کشور کشته‌ شده‌اند و بيش از 100 هزار نفر نيز خانه خود را از دست داده يا به نحوي ديگر از اين رويداد تاثير پذيرفته‌اند.
در کشور کلمبيا اين ميزان تخريب حتي شديدتر نيز بوده است.

براي مثال تنها در يک رانش زمين در شهر جنوبي موکوآ در اين کشور، 262 نفر کشته شدند که 43 نفر از آنها کودک بودند. کارشناسان معتقدند تشديد سيلاب‌ها و رانش زمين در کشورهاي آمريکاي‌جنوبي ناشي از اين است که در جريان مدرنيزاسيون در اين کشورها، جنگل‌ها تبديل به مزارع کشاورزي شده و موانع طبيعي که آب را پيش از اين نگه مي‌داشتند به نحوي از بين رفته‌اند.اين کارشناسان معتقدند که در جريان سيلاب‌هايي که در طول سال‌هاي 2010 و 2011 در اين کشور روي داده است، 71 درصد از موارد در زمين‌هاي مرتعي اتفاق افتاده است که درختانش را از دست داده است.

استمرار جنگل‌زدايي در اين کشور همچنان مناطق آن را با تهديد سيلاب و رانش زمين مواجه خواهد کرد.

شهرنشيني آشفته و فاقد هيچ‌گونه نظم و برنامه‌ريزي و قطع درختان براي ساخت مسکن و مزارع از عوامل مهم چنين پديده‌اي در آمريکاي‌جنوبي هستند که دامنه آن به کشورهاي برزيل و بوليوي نيز رسيده است.

ترسيب کربن" در پوشش درختي، گياهي و خاک‌هاي تحت آن ساده‌ترين و به لحاظ اقتصادي عملي‌ترين راهکار ممکن جهت کاهش کربن اتمسفري محسوب مي‌شود.

اگر همين نکته ساده را مدنظر قرار دهيم، به اهميت نقش درخت در حفظ محيط‌زيست آن هم در ابعاد بين‌المللي پي مي‌بريم.در چند سال اخير شاهد بروز سيل‌هاي ويرانگري بوده‌ايم که خسارت‌هاي مالي و جاني همراه داشته اند، يکي از دلايل اين اتفاق جنگل‌تراشي و از بين بردن پوشش گياهي است.

وقتي افراد با قصد سودجويي و براي تامين منافع فردي دست به تخريب درخت و جنگل مي‌زنند، زمينه بروز سيل را با سرعت بخشيدن به روان آب‌ها هموارتر مي کنند.نه تنها در باورهاي ديني که در اعتقادات ملي‌مان هم بارها به مراقبت و کاشت درخت توصيه شده است اما شاهد هستيم اين توصيه‌ها را افراد ديگري جدي گرفته اند و در کشورهاي ديگر به مناسبت تولد، ازدواج يا حتي مرگ عزيزانشان درخت مي‌کارند.
گرچه شايد برخي معتقد باشند که اين اقدام جزو شرح وظايف سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري کشور است اما من باور دارم که کاشت و نگهداشت درخت يک وظيفه ملي است و نبايد آن را تا سرحد يک کار اداري روتين تقليل بدهيم و لازم است همه مردم در آن مشارکت فعال و مسئولانه داشته باشند.

نگهداشت درخت از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.هر ساله آمارهاي بسيار زيادي در مورد کاشت درخت منتشر مي‌شود، اما نتيجه کار چندان مطلوب نيست. شايد يکي از دلايل اين باشد که ما آنقدر انرژي که صرف «کاشت» درخت مي‌کنيم، صرف «نگهداشت» آن نمي‌کنيم که خوب است در اين زمينه هم دقت نظر داشته باشيم.
 سيلاب ‌هاي حادثه خيز به دليل وجود پوشش گياهي در گذشته کمتر بوده و امروز به دليل تغيير کاربري در اراضي کشور و هم چنين تبديل اراضي کشاورزي به ويلا چنين شرايطي را پديد آورده است‌. در خيلي از موارد شاهد تغيير کاربري جنگل ها  وباغات  ومراتع هستيم و به دليل کاهش زادآوري و از بين رفتن نهال ها، سطح جنگل ‌ها در حال کم شدن هستند. از طرفي وقتي جنگل ‌هاي بالادست تخريب مي‌شوند اين اتفاقات قابل پيش بيني است.

شاخه‌ها و برگهاي درختان وقتي به صورت انبوه و فشرده در کنار هم قرار دارند سايه‌بان ايجاد مي‌کنند و اين سايه‌بان‌ها جلوي ضربات باران به خاک را مي‌گيرد و از جاري شدن آب جلوگيري مي‌کند.

همچنين برگ‌ هاي درختان در سطح جنگل حکم اسفنج را دارند که آب را در خود نگهداري مي‌کنند و متاسفانه وقي درختان از بين مي‌روند آب باران بدون آن که جذب خاک شود، روي زمين راه مي‌افتد.متاسفانه تجاوز به حريم جنگل، رودخانه ‌ها و مراتع از عوامل وقوع حوادثي اين چنين هستند و البته بايد بگويم که تنها يک عامل موثر نيست بلکه همه اين عوامل با هم اين شرايط را به وجود آورده‌ اند‌. متاسفانه در منطقه قره داغ شاهد وقوع اين پديده ها هستيم.

فشار ناشي از افزايش جمعيت هم اکنون منجر به عمليات غيراصولي تغيير کاربري، به خصوص جنگل تراشي در سطح وسيعي از اراضي استان شده و امروزه فرسايش و تخريب زمين يکي از معضلات مهم اين منطقه است.

زنگ خطر بزرگي که براي منطقه قره داغ به صدا درآمده اعلام زمان تنفس براي قطع درختان شمال کشور است ودلال هاي چوب ونياز اهالي باعث شده شدت قطع درختان از روال طبيعي خارج شود.با توجه به حساسيت بالاي خاک هاي منطقه به فرسايش بايد با حفظ پوشش طبيعي جنگلي يا جنگل کاري مجدد، به خصوص در نواحي با شيب زياد، علاوه بر حفظ کيفيت مطلوب خاک از افزايش فرسايش پذيري خاک ها و تلفات شديد آن ها جلوگيري کرد.تغيير کاربري اراضي به خصوص جنگلتراشي و تبديل پوشش هاي طبيعي به زمين هاي کشاورزي بر بسياري از خصوصيات خاک از جمله ذخيره کربن آلي خاک تاثير منفي برجاي مي گذارد.


مواد آلي حساسيت زيادي به نحوه مديريت اراضي دارند و هرگونه دخالت بشر در شرايط طبيعي اکوسيستم ها مي تواند باعث اختلال در چرخه کربن شود. به طور کلي مقدار ماده آلي خاک با از بين بردن گياهان بومي و پس از آن کشت کردن و فعاليت هاي کشاورزي به سرعت کاهش مي يابد.با بررسي نقشه هاي پهنه بندي کربن آلي خاک مشاهده مي گردد که روند کاهش کربن آلي خاکها در ده سال اخير با شدت زيادي صورت مي گيرد وبايد توجه ويژه اي به آن گردد.تاثير منفي ديگر جنگل تراشي بر خاک، وقوع فرسايش و تلفات توده خاک است. قطع درختان جنگلي سبب ايجاد رواناب در سطح زمين و در نتيجه فرسايش خاک مي شود.

 در اين شرايط قطرات باران مستقيما به خاک برخورد کرده و موجب تلفات آن مي شوند و ساقه، شاخه و برگ گياهان همچون مانع، ضمن تقليل ضربات ناشي از برخورد قطرات باران به سطح خاک باعث کاهش سرعت جريان هاي سطحي و اثرات تخريبي ناشي از آنها مي شود.فرسايش در مناطق جنگل تراشي شده زماني تشديد خواهد شد که به دليل عبور و مرور ادوات کشاورزي و عمليات غيراصولي زراعي تخلخل خاک کاهش يافته و نفوذپذيري آب به جسم خاک کمتر و کمتر شود. مطالعات نشان داده است تغيير کاربري اراضي از مهمترين فاکتورهاي موثر بر وقوع سيل در کشوراست.

يغماييان وهمکاران (1396) به اين نتيجه رسيدند  ﮐﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺮاﺷﯽ، ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﻌﻨﯽ دار ﻣﻘﺪار ﻣﺎده آﻟﯽ، ﭘﺎﯾﺪاري ﺧﺎﮐﺪاﻧﻪ ﻧﯿﺘﺮوژن ﮐﻞ، ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﺒﺎدل ﮐﺎﺗﯿﻮﻧﯽ، ﻓﺴﻔﺮ و ، ﻫﺎ ﭘﺘﺎﺳﯿﻢ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻌﻨﯽدار ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي، اﺳﯿﺪﯾﺘﻪ و ﮐﺮﺑﻨﺎت ﮐﻠﺴﯿﻢ ﻣﻌﺎدل در ﺧﺎك ﺳﻄﺤﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺷﯿﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ، ﺧﺎك ﻫﺎي ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي از ﻧﻈﺮ ﻣﺎده آﻟﯽ، ﻧﯿﺘﺮوژن ﮐﻞ، ﻓﺴﻔﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺧﺎك ﺳﻄﺤﯽ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺷﯿﺐ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ داراي ﺑﯿﺶ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده آﻟﯽ، ﻓﺴﻔﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﺧﺎﮐﺪاﻧﻪ و ﮐﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﺮﺑﻨﺎت ﮐﻠﺴﯿﻢ ﻣﻌﺎدل و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺸﺎن  (در ﺧﺎك ﺳﻄﺤﯽ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻞ NQI) داد ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺎك ﻧﻤﻮرو  ﺗﺮاﺷﯽ ﺷﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ  درﺻﺪ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ .اﺧﺘﻼف ﺷﺎﺧﺺ 67/6 ﻫﺎي  ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺎك ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺐ در اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﺷﺪه، ﻣﺸﻬﻮدﺗﺮ از اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ اﺳﺖ .

اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﮐﺎﻫﺶ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻻﯾﻪ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ، اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﻣﻮاد از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ، ﻫﺎي ﺳﻄﺤﯽ ﺧﺎك ﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﺷﯿﺐ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺐ در اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎك در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ از وﺿﻌﯿﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ.

تجارت جهاني چوب، کاغذ، مبلمان و ديگر محصولات توليد شده از چوب يک صنعت چند ميليون دلاري در دنياست. اساسا بهره‌برداري غير قانوني از جنگل و صنايع مرتبط با آن زماني اتفاق مي‏افتد که الوار خارج از چارچوب قوانين ملي و منطقه‏اي ابتدا برداشت و سپس حمل و نقل و پردازش شده و در نهايت در بازارهاي داخلي و جهاني خريد و فروش شوند. اين اتفاق معمولا زماني رخ مي‏دهد که جنگل‌ها براي تبديل به مزارع نخل روغني و توسعه اراضي کشاورزي پاکتراشي مي‏شوند. رشد روز‌افزون جنگل تراشي در دنيا نيز به دليل تقاضاي بالاي محصولات چوبي و کاغذي و صنايع بسته بندي است که هر ساله رو به افزايش است.

بهره برداري غير‌قانوني از جنگل‌ها در دو قرن اخير، بزرگ‌ترين تهديد براي جنگل‌ها بوده است. ابعاد اين نوع بهره‌برداري به قدري گسترده و مخرب است که علاوه بر آثار و پيامدهاي زيانبار براي محيط زيست و تنوع زيستي، معيشت جوامع محلي و شرکت‏هاي مسئوليت‌پذير را هم با مخاطرات جدي مواجه مي‏سازد.

وقتي جنگل‌ها بدون کسب مجوزهاي قانوني از بين مي‏روند، درآمد دولت‌ها که پيشتر از محل دريافت عوارض و ماليات بر قطع درختان حاصل مي‏شد کاهش مي‏يابد. الواري که بدون دريافت ماليات و عوارض از جنگل نيز تهيه مي‏شود قيمت‏ها را در بازار چوب کاهش مي‏دهد و همين امر باعث انگيزه بيشتر مصرف‌کنندگان از محصولات چوبي و کاغذي مي‏شود. بنابراين بهره‌برداري غير‌قانوني نه‌تنها درآمد دولت‏ها را کاهش مي‏دهد که يک چرخه نامتعادلي از قيمت‏ها را در بازارهاي جهاني ايجاد مي‏کند که درنهايت به افزايش تقاضا و عرضه منجر شده و تخريب جنگل را تشديد مي‏کند.

يک مطالعه جديد صورت گرفته توسط انجمن جنگل و کاغذ آمريکا برآورد کرده که بهره برداري غيرقانوني از جنگل‌ها، ‏بين 7 تا 16 درصد در کاهش قيمت الوار در جهان تاثيرگذار بوده است. اين امر باعث شده که شرکت‏هاي مسئوليت‌پذير که پيش از اين تحت پوشش قانون و نظارت دستگاه‌هاي اجرايي کار مي‏کردند دست کم 460 ميليون دلار در سال متضرر شوند. 

بانک جهاني نيز مي‏گويد درآمد حاصل از چوب در بازار جهاني هرساله ده ميليارد دلار کاهش مي‏يابد و دولت‌ها نيز به دليل رونق تجارت غير‌قانوني چوب و از دست دادن درآمد حاصل از ماليات و عوارض چوب بري هرساله 5 ميليارد دلار متضرر مي‏شوند.در اين نوشتار به بهانه وقوع زلزله در کشورمجددا تاکيد مي گردد با توجه ذخاير پايين کربن آلي خاکهاي استان وقابليت فرسايش پذيري خاکها ونبود قوانين بازدارنده در خصوص قطع درختان بايد تمهيدات لازم از طرف مديران ونمايندگان استان اندشيده شود تا جلوي قلع وقمع درختان منطقه ارسباران گرفته شود.

سوخت رساني در مواقع سرد سال به روستا هاي جنگلي به موقع انجام شود تا روستاييان نسبت به آتش زدن اين گونه هاي باارزش گياهي مبادرت نورزند.در کل درپيده وقوع سيل بايد علاج واقعه قبل از وقوع آن کرد.تعبيه مسير هاي مناسب براي عبور سيلاب واستفاده از آخرين يافته هاي آبخير داري مي تواند موثر وکاربردي باشد.بديهي است پس از وقوع سيل دنبال مقصر گشتن ومتهم کردن اين وآن دردي از کشورمان را درمان نخواهد کرد.

از تجربيات موفق کشورهاي آسيايي در اين زمينه مي توان به خوبي بهره گرفت.اينکه تجارت چوب قانوني لست ومردم حق دارند درختان خودشان را ببرند به نظرم توجيه خوبي نيست بايد سريعا نسبت به رفع نواقص قانوني اقدام نمود.اميداواريم کشورعزيزمان ايران همواره از گزند بلاياي طبيعي مصون بماند.ان شاءالله

احمد بايبوردي
محقق و عضو هيات علمي علوم خاک

انتهای پیام/