در ایران بعد از اسلام به‌خصوص بعد از سلاجقه که مفهوم و لغت دارالسلطنه به وجود آمد، شهرهای متعددی عنوان پایتخت ایران را داشتند و این عنوان پایتختی از شهری به شهری منتقل می‌شد به طور مثال شهرهای مرو، اصفهان، ری و بعدها مراغه و تبریز و سلطانیه به عنوان تخت گاه و دارالسلطنه حکومت‌ها بودند. این عنوان از دوره صفویه به بعد صرفاً به شهری که پادشاه در آن سکونت می‌کرد اطلاق گردید. نکته مهمی که از این مقدمه حاصل می‌شود اینکه از تبریز چه قبل از دوران صفویه و چه بعد از آن هماره بعنوان دارالسلطنه یاد می‌شود و این اطلاق حتی زمانی که تخت‌گاه ایران شهر دیگری غیر از تبریز است نیز به آن اطلاق می‌شود که حاکی از مفهوم فراتر از معنای مرسوم لغوی آن می‌باشد. این مفهوم بدین معناست که برای رسیدن به راس ساختار سیاسی لازم بود فرد حاکم ضمن اقامت دائمی یا موقت در تبریز از حمایت و همراهی بزرگان و علما و خواص جهت مشروعیت بخشی به حکومت خود برخوردار می‌شدند. این جایگاه معنوی تبریز در سیستم سیاسی ایران تا دوره تیموریان در حد اعلا برقرار بود تا اینکه تیمور پسر دیوانه خود بنام میرانشاه را به حکمرانی آذربایجان گسیل این منطقه کرد. میرانشاه بسیاری از بزرگان و رجال و علما و داشنمندان و هنرمندان شهر را با بهانه‌های واهی اعدام کرد و عمارت‌های بزرگ تبریز را ویران کرد، طوری که با مهاجرت هنرمندان و رجال از تبریز جایگاه معنوی تبریز در منشور سیاسی ایران رو به افول گذاشت. زلزله‌های مهیب، اقدامات وحشیانه میرانشاه، جنگ‌های پی‌در‌پی با عثمانی‌ها در دوره صفوی بیشترین ضربات را به جایگاه ویژه فرامعنایی دارالسلطنه تبریز وارد ساخت، طوری که تبریز کم کم این موقعیت سیاسی را ازدست داد.
با آغاز سلسله قاجار، فتحعلی شاه با صدور فرمانی تبریز را بعنوان مقر نشیمن ولیعهد ایران معرفی و مجدداً عنوان دارالسلطنه به آن اطلاق گردید. عباس میرزا به عنوان نائب السلطنه ایران روانه تبریز شد و سلسله اقدامات وی در رشد سیاسی و ترمیم جایگاه معنوی تبریز در میان دولتمردان پایتخت بسیار موثر واقع گشت. عباس‌میرزا با الگوبرداری از ساختار حکومتی کشورهای اروپایی اسلوب جدیدی برای اداره امور لشگری و کشوری فراهم آورد و از خدمات مشورتی با فرانسویان بخصوص ژنرال گاردان بهره جست و زمینه رشد تبریز در حوزه سیاسی و اقتصادی را ایجاد کرد. مدیریت جنگ‌های ایران و روس از شهر تبریز نیز به ارتقاء این جایگاه کمک کرد. ناگفته نماند گرچه نزدیکی جغرافیایی تبریز به دولت‌های روس و عثمانی باعث مراودات تجاری و فرهنگی دو ملت بود، اما به واسطه جنگ‌هایی که اتفاق می‌افتاد تبریز متحمل خسارت‌های زیادی هم می‌شد. با این‌حال عباس میرزا دست به اقدامات اصلاحی بسیاری زد؛ اولین‌های بسیاری از شهر تبریز به سایر بخش‌های ایران تسری یافت، چاپخانه نخستین بار در این شهر دایر شد و با چاپ کتاب و روزنامه‌ها میزان سطح سواد عمومی جامعه را ارتقاء بخشید. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه شهر تبریز فاصله زیادی با سایر شهرهای ایران از لحاظ فهم سیاسی داشت، رساله «یک کلمه» میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی که نوعی متن اولیه قانون اساسی برای ایران آن زمان هست نوشته و به چاپ رسید. دانشجویانی که عباس میرزا برای تحصیل به اروپا اعزام کرده بود، کم کم به کشور و تبریز بازمی‌گشتند و وضعیت ایران را با کشورهای مترقی اروپایی مقایسه می‌کردند و با ابزار کتاب و روزنامه و تشکیل انجمن‌ها نسبت به روشنگری عامه مردم می‌پرداختند. کم کم زمزمه‌های نقد دولت مرکزی و مطالبه ایجاد اصلاحات اساسی در ساختار حکومت از شهر تبریز به سایر شهرها کشیده می‌شد. نقش روشنفکران و روزنامه‌ها در این برهه کاملاً پررنگ بود. انجمن‌های سرّی تبریز شکل می‌گرفت و صحبت‌ها و مجادلات و مباحثات زیادی در این انجمن‌ها طرح می‌شد و بعضاً مواردی از اتفاقات جاری کشور در شب نامه‌ها مورد انتقاد جدی قرار می‌گرفت. تبریز از لحاظ سیاسی مجدداً به حیات باشکوه خود در دوره قبل تیموریان بازگشته بود و مفهوم دارالسلطنه تبریز به معنای فراتر از لغت آن کم کم احیا می‌شد. حکومت مرکزی در تهران تحت تاثیر اقدامات بزرگان تبریز بود و صحبت‌ها و تصمیمات تبریزی‌ها و بعدها تصمیمات انجمن ایالتی آذربایجان نقش محوری در حیات سیاسی ایران ایجاد می‌کرد.
تبریز با ادامه این تحرکات سیاسی جنبش مشروطیت را در کل ایران بوجود آورده بود، طوری که در چهاردهم مردادماه 1285 شمسی مظفرالدین شاه قاجار فرمان قبول مشروطیت را تنفیذ کرد و پارلمان به ساختار حکومتی ایران اضافه شد. مرگ مظفرالدین شاه و جانشینی محمد علی میرزا به پادشاهی فرصت بسط مشروطه را نداد و محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس ایران بساط مشروطه را برچید و دوره استبداد صغیر را آغاز کرد، این بار نیز تبریز از همان جایگاه فرامعنایی دارالسلطنگی خود قیام کرد و پس از یازده ماه جنگ‌های داخلی با احیای مجدد مشروطه، نظام مردم سالاری را به کل ایران هدیه کرد اما این حیات سیاسی تبریز چندان دوام زیادی نداشت با ورود قوای متجاوز روس به شهر تبریز و کشتار بی‌رحمانه مردم تبریز و اعدام بزرگان شهر در سال 1290 شمسی حیات سیاسی این شهر محدود شد و فضای سیاسی تبریز را دوباره به خفقان کشانید.

کریم میمنت نژاد، پژوهشگر تاریخ تبریز

منتشر شده در شماره سوم ماهنامه نصر آذربایجان
نسخه دیجیتال سومین شماره ماهنامه نصر آذربایجان به دنبال استقبال مخاطبان به عنوان اولین ماهنامه گویای ایران در دسترس عموم قرار گرفته است. برای مشاهده نسخه دیجیتال و مطالعه مطالب این ماهنامه این لینک را کلیک کرده و ورق بزنید.

انتهای پیام/