گزارش/
اقتصاد تبریز به «جان بازار» بسته است
1400/05/10 - 11:11 - کد خبر: 48297
نصر: مجموعه بازار تبریز یکی از بازارهای بزرگ تاریخی و زیبای ایران است که دهم مردادماه سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید‌ه است که عواملی مانند سبک معماری بازار، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها، کاروانسراها، دالان‌ها، راسته‌ها همچنین انواع مشاغل و حرفه‌ها، وجود تعداد بسیاری مدرسه و مسجد که عمدتاً از سابقه تاریخی برخوردارند، این بازار را به نمونه عالی مجهز تجارت، کسب و زندگی اسلامی و شرقی تبدیل کرده است.
به گزارش نصر، دهم مرداد، سالروز مهم‌ترین رویداد میراث فرهنگی تبریز است. روزی که مجموعه بازار تبریز ، به همراه بافت‌های الحاقی، به ثبت جهانی رسید. مجموعه‌ای که به رغم ثبت جهانی با چالش‌های متعدد کالبدی مواجه است. موضوعی که مورد مطالعه «دکتر نفیسه مرصوصی» قرار گرفته است.
خانم مرصوصی «دانشیار رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه پیام‌نور مرکز تهران» و «سردبیر فصلنامه علمی پژوهشی، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری» است. بیش از ۵۰ مقاله علمی و تالیفات متعدد در حوزه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، از آثار این چهره دانشگاهی است. مطالعات وی در شناسایی عوامل شهری دخیل در ساز و کار اقتصادی بازار تاریخی تبریز، حائز اهمیت است.
بازار تبریز، مهم‌ترین رکن تاریخی و فرهنگی این شهر است
خانم دکتر، به عنوان سوال مقدمه، بفرمایید، چرا اصلا «بازار تبریز»؟ در میان انبوه مسائل شهری در کشور، شاید عجیب به نظر برسد که بانوی محققی از یک شهر دیگر، به موضوع بازار تبریز پرداخته‌است؟
نه عجیب نیست. اول اینکه من اصالتاً تبریزی هستم و به شهر خودم تعلق خاطر دارم. بازار تبریز مهم‌ترین رکن تاریخی و فرهنگی این شهر است. این خصوصیت ممتاز قطعاً ارتباطی به جنسیت افراد ندارد. دلیل دوم اینکه، بازار تبریز به عنوان یکی از میراث جهانی کشورمان در فهرست تاریخی یونسکو ثبت شده و کار عِلمی می‌تواند کالبد این مجموعه نفیس و سایر آثار تاریخی را آسیب‌شناسی کند.
یک‌چهارم تـا یـک‌سـوم کـل تجارت ایران بر عهده تبریز
گفته می‌شود، قدمت دقیق بازار تبریز مشخص نیست. با این حال اگر دوره قاجار را دوره رونق بازار تبریز در نظر بگیریم، نقش بازار را در توسعه و ترقی تبریزِ آن دوره چطور می‌بینید؟
تبریز در سال 1256 شمسی از مراکز اصلی تجارت ایران بود. یک‌چهارم تـا یـک‌سـوم کـل تجارت ایران بر عهده تبریز بود و از این نظر بر تهران برتری داشت. از مهم‌ترین راه‌هایی که در کارکرد تبریـز نقـش جدی و عمده‌ای داشت، راهی بود که از «دروازه خیابان» به «دروازه شتربان» کشیده شده بود و در میان مسیرِ آسیا به اروپا قرار داشت. همچنین راه دیگری بود که «ورودیِ دروازه باغمیشه» را به «خروجـی دروازه گجیـل» می‌رساند. این عوامـل باعث شده بود تبریز معتبرترین شهر شمال‌غرب کشور باشد.
بازار تاریخی تبریز کارکردی ملی، منطقه‌ای و حتی بین‌المللی داشت
بازار تبریز، علاوه بر کارکرد اقتصادی، یک مجموعه به هم پیوسته اجتماعی و فرهنگی است. این ویژگی در شهرسازی آن دوره چطور نمود داشت؟
عناصر و ساختار کالبدی شهر تبریز، ضمن تأثیرپذیری از شرایط جغرافیایی از الگوی شهرهای ایرانی ـ اسلامی هم تبعیت می‌کرد. به‌طوریکه در غرب بازار، مسجد جامع قرار داشت و مدارس دینی در پیرامون آن شکل گرفته بودند. در جنوب‌شرق بازار، دیوانخانه و عمارت شمس‌العماره یا عالی‌قاپوی تبریز که مقر ولیعهدی قاجار بود، قرار داشت. در کـلِ مرکـز شـهر نیز بـازار و دیوانخانـه و مسجد جامع با هم مجموعه‌ای را تشکیل می‌دادند.
این مجموعه، کارکردی ملی و منطقه‌ای و حتی بین‌المللی داشت. ساخت‌وساز این محوطه به صورت مجموعه‌سازی بود و سـاختمان‌سـازی منفـرد در محوطه وجود نداشت.
ترتیب قرار‌گرفتن مشاغل در بازار تبریز، تابع عوامل طبیعی، اجتماعی و اقتـصادی
نکته‌ای که در عبور از بخش‌های مختلف بازار جلب توجه می‌کند، طبقه‌بندی اصناف است به‌طوریکه از قدیم هر یک از گذرها، سراها و راسته‌ها در اختیار یکی از صنوف است. این کارکرد از کجا ناشی شده‌است؟
ترتیب قرار گرفتن مشاغل در بازار تبریز، تابع عوامل طبیعی و اجتماعی و یا اقتـصادی بوده اسـت. بـرای نمونـه، مـشاغلی کـه سروصدای اذیت‌کننده، بوی ناخوشایند و خطر آتش‌سوزی دارند در حاشیه بازار ایجاد شده‌اند. اصنافی مانند کوزه‌گران، رنگرزان، دباغان، سفالگران، طناب‌بافان، علوفه‌فروشان و پالان‌دوزها و سایر عرضه‌کنندگان کالاهـای روستایی که عرضه آنها به فضای بیـشتر نیـاز دارند، در بیرون مستقر شده‌اند. در این فرآیند همچنـین مشاغل کم‌اهمیت‌تر یا پست‌تر، نه به دلیل دور بودن از مسجد جامع که به دلایل عملی بایـد دور از مرکـز قرار گیرند.
بدین ترتیب، در واقع استقرار صنوف در بازار تبریز، علاوه بر قدرت اقتـصادی مـشاغل و صـنوف، سیستم‌های حکومتی و مسائل اقتصادی نیز دخیل بوده‌اند. به‌طوریکه زمانی بزازان و تاجران پارچه نبض اقتصادی بازار را در دست داشتند، چرا که تجارت پارچه حیطه‌ای بین‌المللی نیز بود، ولی به مرور توجه به تجملات و برخی از موارد دیگر باعث رونق فرش‌فروشی‌ها، طلافروشی‌ها و زرگری‌ها در بـازار تبریز شد.
کم‌رنگ‌شدن اهمیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی بافت تاریخی
با زوال قاجار و ظهور مدرنیسم پهلوی، جایگاه بازار تبریز دستخوش چه تغییراتی شد؟
اتفاقی که افتاد این بود که خیابان‌های جدید یکی پس از دیگری در بافـت تـاریخی احداث شد. تعریض گذرهای قدیمی و ایجاد یا اضافه‌کردن عناصر شهری جدید به شهر با دگرگونی‌های گسترده و عمیقی مواجه شد.
متاسفانه با ظهور پاساژها و ساختمان‌های تجاری جدید، فضای اقتصادی بازار لطمه دید. در نتیجه مرکز شهر نیز دچار تحول شد و ساخت‌وساز و تغییر کاربری‌های مختلفی صورت گرفت. این عوامل در مجموع به کم‌رنگ‌شدن اهمیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی بافت تاریخی و محله‌هـای قدیمی و به خصوص بازار، دامن زدند.
امروز راسته‌های قطعه‌قطعه‌ای را مشابه بازار تبریز می‌بینیم که از بازارچه کنار مسجد آیت‌الله انگجی(ره) تا آن سوی خیابان دارایی به چشم می‌خورد. با این توضیح، آیا می‌توان گفت، بازار تبریز در گذشته، محدوده‌ای بسیار طولانی‌تر از این بود؟ آیا مسیر طولی بازار تبریز، همین کالبدی است که امروز شاهدیم، یا نه در طول سال‌ها این مسیر ممتد، تکه‌‌تکه دیده‌است؟
پاسخ دقیق به این سوال، نیازمند کارشناسی‌های تاریخی است اما می‌توان گفت، خیابان‌کشی‌های دوره پهلوی، بافت یکپارچه بازار را دگرگون کرد و بخش‌های ارزشمندی از این مجموعه تاریخی را از میان برد.
این جابه‌جایی در رونق و کسادی اصناف مختلف تاثیر داشت؟
قطعاً، به تدریج مغازه‌ها و سراهای معتبر به سـوی خیابـان‌ها کشیده شدند و بخش‌های کم‌اهمیت و کم‌درآمد بازار در نقاط دور از آن باقی ماندند. مـثلاً عبـور خیابان‌های تربیـت و جمهـوری اسـلامی، بـازار شیشه‌گرخانه و بازار امیر را که پُررونق‌ترین و زیباترین بازارهای تبریز به شمار می‌آیند، اعتبار و اهمیـت خاصـی بخشیده است. یا عبور خیابان دارایی از تقاطع بازار کفاشان، و گذشتن خیابان خاقانی از بازارچه خیابان و رهلی بازار، به همان نسبت بـه آنهـا اهمیـت اقتـصادی داده‌اسـت.
بـر ایـن اسـاس، اصـناف و مغـازه‌داران ثروتمنـدی چـون جواهرفروشان، تاجران فرش، واردکنندگان منسوجات، تریکوبافان، زرگران و کتابفروشان و لوکس‌فروشان در همـین بازار جای گرفته‌اند. از طرفی همین خیابان پر رفت و آمد و مدرن امروزی، به سراها و تیمچه‌های اوایل بازار نیز اعتبـار و شخصیت اقتصادی و اجتماعی ویژه‌ای بخشیده است، به‌گونه‌ای که اکنون سرای امیر با تیمچه‌اش، قسمت اعظم تجارت فرش تبریز را عهده‌دار است.
با حرکت از بخش جنوبی بازار تبریز به طرف شمال آن، به تدریج از اهمیت و اعتبار بازارها و سراها و مغازه‌ها کاسته می‌شـود و جواهرفروشـی، زرگـری، قـالی‌فروشـی، تریکـو و لـوکس‌فروشـی جـای‌شـان را بـه خرده‌فروشی، کهنه‌فروشی، جاجیم و زیلوفروشی، مسگری و سمساری و خواربارفروشی می‌دهند. این کاهش اعتبار شـغلی، از بازار کلاهدوزان به بعد به سرعت با تغییر نوع کالاها و شکل ظاهری بازار نمایان می‌شود.
فرش، مهم‌ترین عنصر بازار تبریز است. ارزش و اعتبار فرش تبریز، در مکان‌یابی بازار چطور خودش را نشان داده‌است؟
حدود یک‌چهارم کل واحدهای تجاری شهر تبریز در بازار واقع شده است. از مجمـوع مغازه‌ها نیز حدود یک‌هزار مغازه به فرش و فعالیت‌های مربوط یا وابسته به آن اختصاص یافته‌اند. فـرش، مهم‌ترین کارکرد را در اقتصاد بازار تبریز دارد. این کالای گران‌بها بیشترین گردش پولی بازار را رقم می‌زند. مرکز ثقل ایـن فعالیـت‌هـا دور تا دور تیمچه مظفریه، یا همان قلب تپنده بازار تبریز است. این مکان نه تنها نقش اقتصادی و تجاری مهمی به عهده دارد، بلکه مرکزی سیاسی و اجتماعی و مذهبی بازار تبریز نیز هست.
تیمچه مظفریه با پنج شبکه بازار اطـراف و چهار تیمچـه نزدیک به آن مجموعه اقتصادی مهمی را تشکیل می‌دهد. مرکز ثقل دوم فرش‌فروشان بازار تبریز را می‌توان راسته بـازار قدیم دانست که بازار دلاله‌زن کوچک و سرای میرزا جلیل نیز جزو آن است. سومین مرکز مهم فـروش فـرش نیز بـین این دو بازار است.
با توجه به آسیب‌های زندگی مدرن، آتیه بازار تاریخی تبریز را چطور می‌بینید؟
بافت تاریخی شهر تبریز یا همان محدوده بازار، از یـک سـو محـل تجمـع فعالیت‌های عمده شهری است و از سوی دیگر با کمبود شدید دسترسی‌ها همچنین تراکم تأسیـسات و تجهیـزات مواجه است. به این آسیب‌ها، اضافه کنید، فرسودگی کالبدی و آتش‌سوزی‌هایی که هر چند ماه یکبار در بخش‌های ارزشمند بازار روی می‌دهد. این وضعیت، خطر زوال روزافزون این بافت کهن و از بین رفتن این میراث جهانی را به همراه دارد. امیدوارم مطالعات، برنامه‌ریزی‌ها و مشارکت عموم مردم و اصناف و به خصوص جوانان، مانع این تهدید شود.
فرشید باغشمال
انتهای پیام/