همسایگی تبریز و آذربایجان با سرزمین­ های مهمی همچون قفقاز و روسیه، ترکیه عثمانی، و ارتباط از طریق «تبریز- ارزروم»  با اروپا و بخصوص با کشورهای اتریش و آلمان، موجب شکوفایی صنعت و تجارت این شهر بزرگ در طول تاریخ و به خصوص در زمان ایلخانیان، صفویان و قاجاریان گردیده است.
در کنار موقعیت ویژه جغرافیای شهر تبریز، تجار، صنعتگران و کارآفرینان در پیشرفت و صنعتی شدن این شهر نیز نقش اساسی ایفاء کرده­اند. صنعتگران تبریزی در طول تاریخ  با  کوشش ­های خستگی‌ناپذیر و جسارت ستودنی، در یکی از پرحاشیه ترین نقاط سیاسی ایران آنچنان عمل کرده ­اند که امروز بدون اغراق باید اذعان کرد؛ کارآفرینان صنعت تبریز، از عوامل اصلی صنعتی شدن این شهر هستند، و لقب شهر صنعتی برای تبریز، و ظهور و تشکیل اولین­ ها در زمینه صنعت، اقتصاد، هنر، ورزش و حتی اندیشه و نوآوری‌ها حاصل ابتکار و توانمندی نخبگان این سرزمین است.
شکوفایی صنعت و تجارت تبریز قبل از حکومت پهلوی اول و از زمان ایلخانیان و صفویان تا قاجار با درایت مشترک تجار و صنعتگران و حاکمان ایالت ها و ولایت ها انجام گرفته بود که اوج این شکوفایی مربوط به اواخر ایلخانیان و حکومت صفویان می باشد. همچنین، در دوران ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطه، تبریز یک شهر متمدن و صنعتی محسوب می­شد، ولی بعد از انقلاب مشروطیت، حاکمان نسبت به این شهر بی تفاوت و حتی کم لطف نیز شدند.
بعد از حکومت قاجار و در حکومت  53ساله پهلوی، تجار، بازرگانان و صنعتگران در رشد و شکوفایی صنعت تبریز نقش بارزی داشتند. باید معترف بود؛ اگر خانواده­های صدقیانی، کمپانی، چاروقچی، شکروی(شکلّی)، عالی نسب، خوئی، توکلی و ... نبودند قطعاً تبریز به شهرصنعتی تبدیل نمی ­شد. هر چند اکثر خانوادهای کارآفرین و صنعتگر تبریز، هر کدام به نوبه خود در رشد صنعت و تجارت تبریز سهمی دارند، ولی خدمات خانواده کبریت ساز توکلی و بخصوص نقش حاج نقی و مهندس تقی توکلی غیر قابل قیاس با سایر صنعتگران و کار آفرینان این خطه می ­باشد.
با توجه به اینکه اکثر مطبوعات و نشریات کشور در طول سالیان متمادی، در مورد زنده یاد محمد نقی کبریت ساز توکلی و نقش ایشان در توسعه و شکوفایی صنعت تبریز و حتی ایران مطالبی ارائه نموده­اند، با هزاران تاسف، از مرحوم حاج محمد نقی کبریت ساز توکلی که عمری را  برای خدمت به جامعه و صنعت تبریز و حتی به صنعت ایران سپری کرده چیزی منتشر نشده است. لذا در زیر به علل نشر این مقاله و همچنین به گوشه­ ای از خدمات و نقش این بزرگمرد در تاریخ صنعت تبریز پرداخته می­شود:
در سال 1383، جهت تدوین کتاب «تاریخ صنعت و تجارت تبریز» در دو نوبت با مرحوم محمد نقی توکلی ملاقات داشتیم. بار اول در معیت جناب دکتر خسرویان (از اساتید دانشگاه های تبریز) به مدت چهار ساعت در مورد نحوه تاسیس مجموعه کارخانجات ماشین سازی، تراکتورسازی و صنایع نوین ایران، و در نوبت دوم؛ در مورد صنعت کبریت سازی و نقش خانواده توکلی در توسعه صنعت ایران و به خصوص صنعت تبریز مصاحبه­ مفصلی انجام دادیم. هر چند تمام صحبت های مرحوم نقی توکلی بسیار جالب و به عنوان منابع تاریخ  شفاهی قابل استناد برای تحقیق و پژوهش می ­باشد، ولی اظهارات ایشان در مورد نقش برادر بزرگشان زنده یاد «حاج محمد نقی کبریت ساز توکلی» در راهنمایی و رشد مهندس­تقی توکلی و نوع مدیریت ایشان برای بنده بسیار جذاب و ارزشمند بود.
زنده یاد «مهندس نقی توکلی» در مورد موانع  و سختی­ های انتقال صنایع مادر به کشورمان و همچنین سنگ اندازی کشورهای غربی و به خصوص دولت به ظاهر دوست انگلستان و امریکا، خاطراتی را بازگو و در مورد ورود صنایع مادر به شهر تبریز مطالبی را بیان فرمودند. ایشان، «حاج محمد نقی توکلی» را مغز متفکر خانواده توکلی معرفی کردند و چندین بار با تاکید؛ عامل اصلی موفقیت و پیشرفت خود و توسعه صنعت کبریت توکلی را به درایت و نوع مدیریت حاج نقی مرتبط دانستند.  
از طرفی، با توجه به اینکه اینجانب از سال 1392 و بعد از انتشار کتاب «تاریخ فوتبال تبریز»، به طور پیوسته در حال تالیف و تحقیق در باره «تاریخ بلدیه تبریز» بوده، و در اسناد بلدیه (شهرداری) یک پای مرحوم حاج محمد نقی کبریت ساز توکلی را در انجمن شهر و در تامین روشنائی (برق) قسمتی از شهر تبریز مشاهد می­ کنیم، لذا به عنوان یک قلم بدست کوچک، مصمم بودم جهت ادای دین به مردانی که در پیشرفت این سرزمین نقش آفرینی کرده­ و گمنام مانده­ اند، در یک مبحث کوتاه به آن موضوع اشاره نمایم. لذا برحسب وظیفه، سعی می ­شود در این مقاله به طور خلاصه به بیوگرافی زنده یاد محمد نقی توکلی و نقش ایشان در توسعه کارخانه کبریت سازی توکلی، رشد صنعت تبریز، فوتبال تبریز و همچنین حضور وی در انجمن شهر تبریز اشاره­ای کوتاه داشته باشیم.

بیوگرافی مرحوم حاج نقی کبریت ساز توکلی( مغز متفکر خانواده کبریت ساز توکلی)
مرحوم حاج محمد نقی کبریت ساز توکلی، فرزند دوم زنده یاد حاج حاج آقا کبریت ساز توکلی (بنیانگذار کبریت توکلی)، در سال 1297 شمسی در محله دوه چی تبریز و در یک خانواده کارآفرین تاجر پیشه به دنیا آمد. حاج حاج آقا توکلی صاحب پنج فرزند پسر (مسعود، محمد نقی، اسدالله، مصطفی و محمد تقی) و دو دختر (خانم و نیّر) بودند. محمد نقی به همراه سایر برادران توکلی از همان دوران کودکی در کنار پدر «فوت و فن» صنعت کبریت سازی را یاد می­ گیرد و با درایت و کاردانی ایشان، کارخانه کبریت سازی توکلی به مجهزترین ماشین آلات روز دنیا مجهز می ­شود.
حاج محمد نقی توکلی صاحب سبک خاصی در مدیریت بودند و اهالی منطقه و بزرگان صنعت تبریز وی را «مغز متفکر خاندان کبریت ساز توکلی» می شناختند، لذا  از همان دوران جوانی تا سال 1357 مدیریت کارخانه کبریت توکلی بر عهده ایشان بود.
همچنین، این کارآفرین و مدیر سخت کوش، در دهه­ بیست با همکاری سایر برادران، کارخانه تولید برق خصوصی توکلی را در تبریز راه اندازی کرده و چندین سال، برق قسمتی از منطقه تبریز توسط کارخانجات برق توکلی با مدیریت محمد نقی توکلی تامین می­شد. در ضمن ایشان بانی و بنیانگذار اصلی تیم فوتبال توکلی بودند که در زیر به آن اشاره خواهدشد.

منبع: روزنامه آذرآبادگان- شماره 168، ص4. سه شنبه 31آذر 1334.

 
 

 

 

منبع: روزنامه تبریز- شماره 34 ، ص4. 1شنبه 18فروردین 1330

نقش غیر مستقیم مرحوم حاج نقی کبریت ساز توکلی در توسعه صنعت تبریز
همه بزرگان صنعت و تجارت ایران متفق القول اقرار می کنند؛ زنده یاد مهندس محمد نقی توکلی عامل اصلی تاسیس مجموع کارخانجات ماشین سازی، تراکتورسازی، شرکت ایدم، کمپرسور سازی، بلبرینگ سازی و حتی ذوب آهن اصفهان، شرکت ماشین سازی اراک و ... می­باشند. و جالب است بدانیم؛ خود مرحوم مهندس نقی توکلی عامل اصلی موفقیت­های خویش را مدیون و مرهون زنده یاد محمد نقی کبریت ساز توکلی می­دانند. لذا طبق اظهارات مهندس تقی توکلی، زنده یاد محمد نقی توکلی را باید « بزرگمرد گمنام صنعت تبریز » نامید.
لازم به ذکر است، اگر مرحوم محمد نقی توکلی، با درایت و کاردانی، محمد تقی جوان را به بهانه تحصیل، از معرکه سیاست دور نمی­کرد و به امریکا نمی فرستاد، و محمد تقی در قمار سیاست سرنوشت خود را می باخت. اکنون نه از کارخانجات تراکتور و ماشین­سازی و نه از صنعت نوین تبریز خبری بود.
 همچنین، چون پدر داماد حاج نقی توکلی( تیمسار شفقت) از امرای ارتش ایران و در مقطعی استاندار آذربایجان بود. ایشان در معرفی مهندس محمد نقی توکلی به دربار، و ورود به کابینه  جمشید آموزگار نقش اساسی داشتند. لازم به توضیح است؛ مهندس محمد نقی توکلی به مدت بیست ماه در اواخر حکومت پهلوی دوم در کابینه آموزگار وزیر نیرو بودند.

زنده یاد مهندس محمد تقی کبریت ساز توکلی(پدر صنعت نوین آذربایجان)

زنده یاد حاجی نقی توکلی به همراه مسئولان دولتی در بازدید ازکارخانه کبریت سازی توکلی- دهه 50

 

حاجی محمد نقی کبریت ساز توکلی در حال توضیح نحوه کار ماشین آلات کبریت سازی توکلی به مسئولان کشوری و استانی- اواخر دهه 40

حاج محمدنقی توکلی در انجمن شهر
انجمن شهر همان انجمن بلدیه سابق می ­باشد که در سال 1314 شمسی پس از جایگزین واژه شهرداری به بلدیه، انجمن بلدیه نیز به انجمن شهر یا انجمن شهرداری تبدیل گردید. انجمن ­شهر همان وظایف انجمن بلدی سابق را انجام می­داد و قوانین آن، همان قوانین انجمن بلدی سال 1309 شمسی بود که تا سال 1357 به این نام شناخته می ­شد و از سال 1358، انجمن شهر به شورای اسلامی شهر تغییر نام داده شد.
لازم به ذکر است؛ از سال 1286 شمسی و از زمان تاسیس بلدیه (شهرداری) تبریز تا سال 1357، معمولاً اکثر اعضای انجمن بلدیه یا انجمن شهر را افراد صاحب نام در صنعت و تجارت تشکیل می­ دادند، بعضی از  اعضای متموّل انجمن در مواقعی که بلدیه یا شهرداری از نظر مالی با مشکل مواجه می ­شد، آنها با استفاده از سرمایه شخصی، مشکل شهرداری را حل می­ کردند. با نگاهی کوتاه به اسامی اعضای انجمن بلدیه یا انجمن شهر از سال 1286 تا 1357 شمسی، مشخص می­ شود در انتخابات انجمن، افرادی شرکت می ­کردند که در کسب و کار و زندگی شخصی افراد موفق و کار آفرین بوده و کارنامه درخشانی داشتند. معمولاً از خانواده­ های جلیلی (ارفع الملک)، نظام الدوله، مجتهدی، کلکته چی، وهاب زاده، جوان، امامی، صدقیانی، خوئی و  توکلی­ ها و ... حداقل یک نفر در انجمن شهر حضور داشتند.
جالب است بدانیم؛ این اشخاص از وضع مالی آنچنان خوبی برخوردار بودند که صرفاً جهت خدمت به توسعه شهر و خدمت به مردم  وارد انجمن می­ شدند. لازم به توضیح است؛ از خانواده بزرگ کبریت ساز توکلی، زنده یاد محمد نقی توکلی سال های سال در انجمن شهر حضور داشتند. طبق اظهار بزرگان شهر،  به علت داشتن اعتبار در بین مردم و  نفوذی که  زنده یاد محمد نقی توکلی در حکومت وقت داشتند؛ معمولاً هر روز حداقل بیست سی نفر ارباب رجوع به منزل و محل کار ایشان مراجعه و درخواست کمک و حل مشکلاتشان می­شدند.
 

زنده یاد حاجی محمدنقی کبریت ساز توکلی (نفر چهارم از راست) در انجمن شهر تبریز- سال 1333

 

 نقش محمد نقی توکلی در فوتبال تبریز
بزرگان و پیشکسوتان ورزش فوتبال تبریز نقل می­ کنند؛ در اوایل دهه 20، محمد نقی کبریت ساز توکلی جهت ایجاد انگیزش در کارگران، با پشتوانه مالی کارخانه کبریت سازی توکلی تیم  فوتبالی در کارخانه تشکیل می ­دهند، هر چند قبلاً  در کارخانه توکلی تیمی به صورت آماتور  تشکیل یافته بود و جزو اولین تیم های فوتبال تبریز بود. ولی تیم فوتبالی که حاج نقی توکلی تاسیس کرد، تیم قدرتمندی بود که توانست به عنوان یک مدعی، با تیم های درجه یک شهر رقابت نماید. البته در نقل قول دیگری آمده؛ بعد از اینکه تیم کارخانه کبریت سازی (متشکل از کارگران این مجموعه) نتوانست در مقابل تیم های قدرتمند تبریز عرض اندام کند، حاج نقی توکلی مدیر کارخانه کبریت سازی، تصمیم گرفتند از بازیکنان تکنیکی و زبده خارج از کارخانه، تیمی در حد تیم های رده اول شهر تشکیل دهند. لذا تعدادی بازیکن حرفه­ای خارج ازکارخانه جمع کردند و تیم «توکلی» را تأسیس نمودند. تیم توکلی در دهه بیست و سی در کنار تیمهای آذر، سیمرغ و راه آهن از تیمهای قدرتمند تبریز محسوب می ­شد.
لازم به ذکر است؛ در دهه 30، «قارلو» دروازه بان معروف از کشور چکسلواکی که در این کارخانه بعنوان تکنسین برق مشغول بخدمت بود، چند سالی در تیم فوتبال توکلی در نقش دروازه­بان بازی­کرده ­است. جالب است بدانیم همین قارلوی خارجی، نزدیک به ده سال دروازه بان اصلی تیم کلنی (منتخب تبریز) بودند.
 

تیمهای سیمرغ و  کبریت سازی توکلی(با لباس آرم دار) قبل از بازی دوستانه در میدان دانشسرا – سال 1329- عکس از: عباسقلی رسولی فر
ایستاده از راست به چپ: سروان حسین قاسمی(داور)- بیوک آقا خوشبخت- اسد چلوپز- خسرو امیر فرید- یحیی آذری- محمود شیشه گر- احد رستگار- جواد فرزانه- زینال- فتاح عظیمی- قارلو (دروازه بان تیم توکلی اهل چکسلواکی)- اکبر رستگار- ....- محمد داوری-  حاج نقی توکلی.- علی اصغر صحتی(رئیس تربیت بدنی وقت، نفر آخر با کت شلوار)
نشسته از راست به چپ : بیوک آقا ... -  پهلوان حبیب پنبه چی-  داوود ارغوانی- علی رهنما - اصغر بهرامی- احمد بدیع زاده - مجید مرادی- جبار اوچی و ...- ....

 
 بعد از اینکه در اواخر دهه سی تیم فوتبال توکلی منحل گردید، برادارن توکلی مدتی  تیمداری را کنار گذاشتند، ولی در اواسط دهه چهل، دوباره مدیر کارخانه توکلی(حاج نقی ) از تیم آهن محله لیلاوا(لیل­آباد) حمایت مالی کردند و در نتیجه این تیم با نام کبریت سازی توکلی دوباره در رقابتهای قهرمانی فوتبال تبریز شرکت نمود. تیم توکلی بعد از چند سال فعالیت، زمانیکه باشگاه­های  جدید تراکتور سازی، ماشین سازی و ... تأسیس شد، به همراه سایر تیمها، خود بخود منحل گردید.
 

تیم فوتبال کبریت سازی توکلی- سال 1348
ایستاده از چپ: رضا آذری- رضا کی نژاد- صمد مجاور- بیوک طالب رضوان- حسین پور ناجی- طاهر ماهوتچی- منوچهر امیر فریدی(سرپرست)
نشسته از چپ: احد زارعی- کریم- محمود کله قیچی- حسن خانفام- محمود دباغ-  تقی اخطاری - بیوک ولی پور- محسن عصمت خواه- بهمن نامدار

 
ایوب نیکنام لاله / محقق و پژوهشگر تاریخ تبریز
انتهای پیام/