نشاط و سرزندگی یکی از شاخص‌های اصلی یک مکان واجد کیفیت طراحی شهری است. محیط‌های شهری سرزنده، زمینه‌ساز تعاملات اجتماعی بین افراد متفاوت و خلق و افزایش سرمایه اجتماعی می‌شوند. علاوه بر این با توجه به تحقیقات انجام شده در آمریکا و اروپا، سرزندگی یک شهر یا منطقه شهری در توسعه خلاق آن نیز مؤثر است (دادپور،۱:۱۳۹۱).
از این‌سو بازار قدیمی تبریز یکی از مکان‌های سرزنده و جذاب شهری است که مورد توجه بیشتر مردم قرار گرفته است که در پایان به بررسی اجمالی برخی از شاخص‌های سرزندگی در مورد این مکان می‌پردازیم.

 سرزندگی
سرزندگی مفهومی است که در سال‌های اخیر مورد توجه برخی از متخصصان و افراد صاحب‌نظر بوده و تلاش کرده‌اند از منظر خود در این مورد اظهارنظر کنند. "جین جیکوبز" یکی از صاحب‌نظران در این خصوص، سرزندگی را در امنیت، وجود فضاهای متنوع در کنار هم، امکان برقراری برخوردها و تعاملات مفید بین افراد و تماشا کردن دیگران می‌داند (جیکوبز، ۱۳۸۶: ۲۴).
از طرفی لنگ، سرزندگی را میزان سازگاری (congruence) بین محیط و فعالیت‌هایی نظیر ملاقات با دیگران، تماشای مردم و خوردن تعریف کرده است (لنگ،۳۲:۱۹۸۷). یکی از مؤلفه‌های اصلی و مهم در سرزندگی، راحتی است که آلن جکوبز و دنلد اپیلارد سرزندگی را امکان راحت در یک شهر تعریف کرده‌اند (جکوبز ، اپیلارد ،۱۹۸۷:).  اما اگر بخواهیم سرزندگی را در مقیاس کلان مورد بررسی قرار دهیم از نظر کویین لینچ سرزندگی در مقیاس کلان را به عواملی چون بقا، ایمنی، سازگاری، سلامت محیط و ثبات کنونی و آینده کل جامع بیولوژیکی نسبت می‌دهد (لینچ،۱۳۷۶).
از سوی دیگر سرزندگی از منظر اجتماعی را می‌توان به عواملی چون هویت داشتن، وجود زندگی اجتماعی در شهر، خوشبختی و پیشرفت اجتماع و اشخاص و پایداری اکولوژیکی از نظر سالزانو نسبت داد. در این میان چپمن سرزندگی را در پنج عامل جذابیت‌ها، توانایی دسترسی، امنیت، آسایش و هویت خلاصه کرده است (چپمن،۱۳۸۶). اما باید توجه داشت مؤلفه مقیاس انسانی از عوامل دیگری است که در سرزندگی بسیار مهم به نظر می‌رسد، کریر سرزندگی را در مقیاس انسانی در غالب پیاده راه‌ها، ترکیب خرید و گردش و ورودی‌های زیاد به فضاهای عمومی می‌داند (لنارد،۱۳۸۴). همچنین یان گل سرزندگی را در لذت، آسایش، امنیت و با مقیاس انسانی تعریف کرده است (گل، ۱۳۷۸).
در کشور ما نیز در این مورد تحقیقاتی انجام شده است. کورش گلکار سرزندگی را در تراکم و تنوع دیده است. تراکم را در میزان افراد پیاده در محل و تنوع را در استفاده کنندگان، قرارگاه‌های رفتاری، فرم و رنگ عنوان کرده است. (گلکار،۱۳۸۶).

سرزندگی در شهر 
فرهنگ مردم و معماری شهر از الزامات سرزندگی، شادابی و سرزندگی حلقه مفقوده زندگی شهری است. سرزندگی دارای دورویه است که یک‌رویه آن به بینش و فرهنگ مردم و به ادراک آنها وابسته است و دیگری به فضاهای شهری و معماری مربوط می‌شود که این دو رویه با هم ارتباط متقابل دارند.
سقراط هدف اصلی از ایجاد شهر را تامین نشاط و خوشبختی شهروندان می‌داند نه این‌که شهر به هیولایی تبدیل شود که شهروندان در آن علاوه بر این‌ که آسایش و آرامش زندگی را به دست نیاورند، در تلاش بیهوده با مشکلات مختلف دست به گریبان شوند.
این سخن سقراط رابطه دیرین و مستحکم میان دو مفهوم شهر و نشاط و سرزندگی را به خوبی نشان می‌دهد بر مبنای چنین دیدگاهی اساساً شهر به مثابه دستگاه، وسیله یا مرکبی برای نیل به شادی، نشاط و سرزندگی تلقی می‌شود (احمدی، بلیلان اصل،۱۳۹۴). برای برخی گروه‌های اجتماعی یک شهر سرزنده، شهری است که در آن اجزایی که همیشه بخشی از فضاهای دوستدار مردم بوده‌اند، همواره حفظ و نوسازی می‌شوند که آن اجزا رابطه بین خیابان‌ها و ساختمان‌ها با یکدیگر، بین درختان و فصول سال، تزئینات و رابطه بین رویدادها و مردم هستند 
فضای شهری سرزنده عبارت است از یک فضای شهری که در آن حضور تعداد قابل‌توجهی از افراد و تنوع آنها به لحاظ جنس و سن در گستره زمانی وسیعی از روز که فعالیت‌هایشان عمدتاً به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز می‌یابد به چشم می‌خورد، به عبارت دیگر یعنی فضا باید به‌گونه‌ای باشد که مردم بیایند و بمانند. سرزندگی و پویایی فضای شهری و در مقابل، ملال‌انگیزی آن بازتاب شماری و به‌خصوص نوع فعالیت‌ها و رویدادهایی است که در فضا انجام می‌شود، سرزندگی محیط شهری کیفیتی است که نشان از پویایی و جنب و جوش حیات هر روزه شهروندان در ارتباط با بستر سکونت‌شان دارد و این ارتباط دائمی در قالب انباشت تجربیات شهری جزیی از فرآیند تشکیل مکان و ایجاد حس تعلق به محیط‌های شهری است (۱۹۹۵،sime).
بنابراین برای شناسایی سرزندگی ابتدا باید به بررسی فعالیت‌ها بپردازیم به نوشته پاکزاد، به تمام افعال انسانی که در راستای برآوردن یکی از نیازهای او انجام می‌شود، فعالیت گفته می‌شود (پاکزاد،۴۱:۱۳۸۶).
یان گهل، شهرساز دانمارکی فعالیت‌ها را به لحاظ اجباری یا اختیاری بودن به سه دسته تقسیم کرده که عبارتند از: فعالیت‌های ضروری (اجباری) مانند رفتن به مدرسه یا محل کار، منتظر ماندن در ایستگاه اتوبوس، خرید، فعالیت‌های انتخابی (تفریحی) مانند رفتن به پارک و به‌طور کلی تفریح و فعالیت‌های اجتماعی مانند تماشا کردن دیگران، صحبت کردن، جلب توجه کردن (خستو، سعیدی،۳:۱۳۸۹).
البته این کاربرها هستند که فعالیت‌ها را پدید می‌آورند و با وجود کاربری‌های مختلط، قطعاً تنوع فعالیتی نیز بالا می‌رود و در نتیجه آن تنوع افراد مراجعه کننده در ساعات متفاوت روز افزایش می‌یابد و می‌توان اظهار کرد که سرزندگی پدیداری اجتماعی- فضایی است که در تعامل شهر و شهروند شکل می‌گیرد.
این کیفیت محصولی نیست که بتوان آن را با اقدامی دفعی و یک‌باره تولید کرد، بلکه سرزندگی را باید فرآیندی از آفرینش مستمر محسوب کنیم که برای هدایت و کنترل آن نیازمند تدابیری از سنخ برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی هستیم (گلکار،۱۳۸۶).
شهری سرزنده است که می‌توانیم در آن زندگی سالمی داشته باشیم، جایی است که امکان حرکت و جابه‌جایی همچون پیاده، با دوچرخه، با وسایل حمل ‌و نقل عمومی و حتی در صورت لزوم (وقتی که چاره دیگری وجود ندارد) با اتومبیل شخصی وجود دارد.
شهر سرزنده شهری است برای همه مردم، این بدان معنا است که شهر سرزنده باید جذاب، کارآمد و امن برای کودکان و افراد مسن باشد، نه فقط برای کسانی که از آن کسب درآمد می‌کنند، اما خارج از شهر و در حومه زندگی می‌کنند به‌خصوص برای کودکان و کهنسالان دسترسی به فضای سبز امری مهم است، مکانی برای بازی، ملاقات، گفت‌وگو با یکدیگر، شهر سرزنده شهری است برای همه (طاهری،۱۳۸۹).
باید بدانیم که نقش گردشگر و بازدید افراد بیگانه از شهر نیز در سرزندگی شهری موثر و حائز اهمیت بوده و در طراحی شهر سرزنده این نکته باید قابل‌تأمل و بررسی باشد.
در تعریف گروه ونکوور از یک شهر سرزنده آمده است: یک شهر سرزنده یک سامانه شهری کامل با ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی توصیف می‌شود و سرزندگی، کیفیت زندگی قابل تجربه ساکنان یک شهر یا منطقه تعریف می‌شود. (مقاله مباحثه گروه کاری ونکوور،۲۰۰۵).»
در راهنمای مکان‌های عمومی برای مردم در سال ۲۰۰۷ برای فضاهای شهری موفق، کیفیت سرزندگی یک مکان، پویایی، فعال بودن، امنیت، راحتی، تنوع و قابلیت سرگرم‌کنندگی آن تعریف شده است. جوهر زندگی شهری به قول جیکوبز در یک تنوع سرزنده نهفته است که باید در هر زمان و برای همه در دسترس باشد و دامنه وسیعی از حق انتخاب‌ها را در اختیار آنها قرار دهد (دبر،۱۱۲:۱۳۸۵).

بازار تاریخی تبریز
بازار سنتی تبریز بزرگترین بازار مسقف جهان یکی از نمونه‌های منحصر به‌فرد از لحاظ معماری است. این بازار خاطرات ناگفته فراوانی در دل خود دارد و کوچه پس کوچه‌های پیچ در پیچ آن، آشنای هر کودک، جوان و کهنسالی است. مجموعه بازار تبریز که قدمت آن به قرن چهارم هجری – قمری می‌رسد به عنوان یکی از زیباترین و بزرگترین بازارهای به ‌هم ‌پیوسته، گواهی زنده بر اصالت تجارت و معماری در مشرق زمین است.
سبک معماری، آرایش مغازه‌ها، تیمچه‌ها، کاروانسراها، دالان‌ها، راسته‌ها، انواع مشاغل و وجود تعدادی مدرسه و مسجد که پیشینه تاریخی دارند، بازار تبریز را نمونه عالی یک محیط تجاری و معماری اسلامی و شرقی کرده است.

نتیجه‌گیری
در تعریف سرزندگی می‌توان گفت، سرزندگی بیشتر به فضا و فعالیت‌های شهری نسبت داده می‌شود و به سلامت جسمی، روحی و روانی، اجتماعی، زیست‌محیطی، پیشرفت شخصی شهروندان و جامعه کمک می‌کند و کیفیت زندگی مطلوب و بهتری را به تصویر می‌کشد که غنای روحانی و فرهنگی را ایجاد کرده و بازتاب می‌آفریند.
از طرفی ضمن بیان اینکه نمی‌توان برای سرزندگی شهری یک تعریف واحد و مشخص ارائه داد و سرزندگی یک محل باید با توجه به ویژگی‌های آن مکان و ساکنانش تعریف و تدقیق شود اما مفهوم عام سرزندگی شهری، به سیستم شهری اتفاق می‌شود که ضمن حضور قابل‌توجهی از افراد و تنوع آنها به لحاظ سن و جنس باید قابلیت تأمین تنوع فعالیت‌ها و نیازهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی، تنوع استفاده‌کنندگان برای بهبود کیفیت زندگی اجتماعی با هدف تنوع تجربیات، ارتقاء تعاملات اجتماعی، پویایی، شادابی، نشاط و جنب و جوش جامعه در گستره وسیعی از روز و شب به‌گونه‌ای که امنیت، آسایش، راحتی و آرامش را برای همه استفاده‌کنندگان فراهم آورد و انعطاف‌پذیر با شرایط زمان بوده، رشد، تعالی و پیشرفت جامعه و استفاده‌کنندگان را منجر شود.
با توجه به تمام مطالب و معیارهای سرزندگی که ارائه شد، معیارهای عام سرزندگی فضاهای شهری را می‌توان به این شرح دانست: حضور مردم، تنوع استفاده‌کنندگان، تنوع و اختلاط کاربری‌ها و فعالیت‌ها، حفظ و گسترش فضاهای سبز، توجه به اقلیم، ایجاد تنوع زمانی، تأمین گزینه‌های متعدد برای رفت و آمد با تأکید بر جریان پیاده و تأمین وسایل حمل و نقل عمومی، ایجاد نفوذپذیری کالبدی به بناها و فضاهای شهری، فعال کردن جداره‌های جلویی ساختمان‌ها، خوانایی، طراحی انعطاف‌پذیر برای افزایش قابلیت کاربری‌ها و فعالیت‌های ساختمان‌ها، تأمین مبلمان‌های شهری انعطاف‌پذیر برای نشستن، تأمین فضاهایی برای اجرای مراسم‌های سنتی، تفریحی و تعاملات اجتماعی، وجود جذابیت‌هایی برای جذب مردم، استفاده از کاربری‌های کوچک مقیاس، رعایت مقیاس انسانی، ایجاد نفوذپذیری بصری، سازگاری، حفظ پیوستگی جداره‌های فعال ساختمان‌ها، تأمین امنیت و ایمنی شهر، ایجاد منظر زیبای شهری که تمام معیارهای ذکرشده به صورت جامع در بازار جهانی تبریز نمود پیدا کرده است.

علیرضا بخشعلی پورگاوگانی
انتهای پیام/