حاج محمد نخجوانی در سال 1260هجری شمسی در شهر هنرپرور تبریز در یک خانواده دانش دوست چشم به جهان هستی گشود.
در سال 1306 به مکتب خانه می رود و بدین ترتیب دوره تحصیلی خویش را آغاز می کند و ابتدا در مکتب سید حسین زنوزی سپس در سال ۱۳۰۸ به اتفاق مرحوم حاج محمد على بادامچی و سید حسن تقی زاده در مدرسه طالبیه به کسب علم و معرفت ادامه می دهد.
با آن که پیش پدرش به تجارت مشغول می شود ولی عشق به کتاب و کتابخوانی باعث می شود به سرعت کتاب های متعدد نفیسی را جمع کرده و شگفتی همگان را برانگیزد.
هنگام تأسیس کتابخانه های ملی و تربیت تبریز این مرد مشروطه طلب نقش مهمی را ایفا کرد و هنگام ساخت کتابخانه تربیت در سال ۱۳۰۰ خورشیدی جزو هیأت مدیره آن بود و زحمات زیادی را در این راه متحمل شد.
از کارهای بسیار مهم و فراموش نشدنی مرحوم نخجوانی باید مسافرت به کشورهای مختلف و جمع آوری نسخ نفیس کتب قديمه اشاره کرد.
وی علاقه وافری به سیر و سفر داشت و به افغانستان و مصر و پاکستان و بیشتر کشورهای اروپایی مسافرت کرد و با دانشمندان آن دیار تماس نزدیک یافت. در طی این تماس ها وی توانست تعداد زیادی از کتاب های قدیمی را که به عللی از ایران خارج شده بودند دوباره به کشور بازگرداند و از این طریق خدمت فراموش نشدنی به جامعه فرهنگ ایران نمود.
محمد نخجوانی یک لحظه از تشویق دیگران به نوشتن و چاپ کتاب دریغ نمی ورزید و همیشه مقدمات این کار را فراهم می کرد. چنان که حاج اسماعیل امیرخیزی را تشویق کرده بود تا کتاب گران بهای « قیام آذربایجان و ستارخان » را به طبع برساند . 
کتاب های جمع آوری شده به وسیله مرحوم نخجوانی به قدری باارزش بودند که بسیاری اوقات می توانستی یک استاد دانشگاه تهران و یا یک مستشرق اروپایی را ببینی که در منزل ایشان مشغول مطالعه کتاب و یا برداشتن یادداشت از روی یک نسخه خطی است.
وی وصیت کرده بود که کتابخانه بدون استثناء بعد از مرگش به کتابخانه ملی تبریز منتقل شود و از آنجا به جای دیگر انتقال نیابد.
از میان کتاب های نفیس و نادری که مرحوم نخجوانی توانست گرد آوری کند می توان از « ریاض الجنه » در هشت روضه و بحرالعلوم در دو جلد به تألیف میرزا حسن زنوزی متخلص به فانی و همچنین کتاب « بحرالعلوم » در تواریخ و حکایات و اشعار و موضوعات مختلف نام برد.
سرانجام این مرد پر تلاش در ۱4 مرداد ۱۳4۱ شمسی دیده از جهان فرو بست و در قبرستان طوبائیه تبریز با خاک همنشین شد.
انتهای پیام/