"عزت‌الله نگهبان" در سال 1305هجری شمسی در اهواز متولد شد. نگهبان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه "جمشید جم" و متوسطه را در مدارس "فیروز بهرام" و "صنعتی آلمانی" در تهران گذراند. وی تحصیلات عالی را در دانشگاه تهران در رشته باستان‌شناسی دنبال کرد و در 1328 لیسانس گرفت. در 1329 وارد مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو شد و در 1333 موفق به اخذ درجه فوق‌لیسانس گردید. نگهبان پس از بازگشت به وطن، با درجه دانشیاری به استخدام دانشگاه تهران درآمد و در آنجا مشغول تدریس شد.
نگهبان در سال 1340 اولین حفاری مشترک دانشگاه تهران و اداره کل باستان‌شناسی را در تپه مارلیک سرپرستی کرد و در 1341سال نمایشگاهی از آثار به‌دست‌آمده از این حفاری را در ساختمان موزه ایران باستان ترتیب داد.
او با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه تهران در 1345سال به درجه استادی ارتقاء یافت، در سال 1354 به ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران منصوب شد و در سال 1357بازنشسته گردید. نگهبان علاوه بر مشاغل دانشگاهي، معاون فني اداره كل باستان‌شناسي و مشاور عالي سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران نیز بود. او در پنجمین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران در سال 1347 نقش اساسی در تصویب قطعنامه‌ای در محکوم کردن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت. افزون بر این، در سمت مشاور فنی باستان‎شناسی در اداره باستان‌شناسی وقت، سهم عمده‌ای در جلوگیری از برخی فعالیت‌های غیرقانونی درزمینه خریدوفروش و قاچاق اشیای باستانی به خود اختصاص داد.
دکتر نگهبان پس از بازنشستگی، به فيلادلفياي امريكا رفت و به چاپ گزارش نهايي فعاليت‌هاي باستان‌شناختی خود مشغول شد و مدتی در بخش موزه دانشگاه پنسيلوانيا به کار پرداخت. او در طول حیات خود جوایز و نشان‌های متعددی دریافت کرد که از آن جمله می‌توان به بزرگ‌ترين جايزه فرهنگي باستان‌شناسی از سوي سازمان ميراث فرهنگي در ارديبهشت سال1377 به مناسبت افتتاح نمايشگاه گنجينه مارليك در موزه ملي ايران اشاره کرد. از کارهای ماندگار وی درزمینه باستان‌شناسی حفاري‌هاي وی در "مارليك و هفت‌تپه" بود.
 اقدامات ماندگار و تأثیرگذار عزت‌الله نگهبان در عرصه باستان‌شناسی ایران او را در جایگاهی که از وی به‌عنوان پدر باستان‌شناسی ایران یاد می‌شود، لیکن فارغ از این القاب و عناوین، نگهبان توانست مسیر نوینی پیش روی باستان شناسان ایرانی گشوده و توانمندی فرزندان وطن در این عرصه را به منصه ظهور رساند. وی در یادداشتی پیرامون حفاری مارلیک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پروژه‌های تاریخ باستان‌شناسی ایران می‌نویسد:
 حفاری مارلیک مشکلات زیادی را که در راه شروع حفاری‌های مستقل ملی باستان‌شناسی در ایران وجود داشت، مرتفع نمود، حفاری‌های باستان‌شناسی را که تا آن‌وقت در کشور به‌وسیله هیئت‌های خارجی انجام می‌گردید، از انحصار آنان خارج نمود و راه را برای پیشرفت حفاری‌های هیئت‌های ایرانی هموار نمود. پس‌ازآن دستگاه باستان‌شناسی کشور در این زمینه فعالیت دامنه‌داری را آغاز نمود و هیئت‌های حفاری متعددی که کلیه اعضای آن را ایرانیان تشکیل می‌دادند، در سراسر کشور شروع بکار نموده و نتایج مفید و قابل‌توجهی درزمینهروشن شدن تاریخ ، تمدن و گذشته این مرزوبوم به وجود آمد.
نگهبان درجایی دیگر درباره این پروژه می‌نویسد:
«هیئت حفاری"مارلیک" بالاخره توانست برای اولین بار و به‌عنوان نمونه یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌هایی را که در دو سه قرن اخیر در خاورمیانه پیداشده و ازنظر اهمیت و نفاست با گنجینه‌های آرامگاه توتانخامون در مصر و قبرستان سلاطین اور در بین‌النهرین برابری می‌کرد، کشف و به طریق علمی حفاری نماید و به موزه ایران باستان انتقال دهد. این اولین باری بود که یک هیئت ایرانی با صرف هزینه بسیار ناچیزی گنجینه کاملی را کشف کرد و نتایجی چنین نیکو از کار خود گرفت و با فداکاری و جانبازی در مقابل در مقابل خطرات جانی، نگذاشت آثار ملی ایران در معرض دستبرد قرارگرفته از کشور خارج گردد.»
یکی از مهم‌ترین اقدامات عزت‌الله نگهبان در پیشبرد باستان‌شناسی ایران، ایجاد کارگاه دائمی در قزوین برای فعالیت‌های باستان‌شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه است. او موفق به کسب مجوز و بودجه لازم برای تعمیر "کاروانسرای مخروبه محمدآباد" شد که بعد به کانونی برای پژوهش‌های مستمر و درازمدت باستان‌شناختی دانشگاه تهران تبدیل گردید. وی همچنین در سال 1336 مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران را در مجموعه موقوفات دکتر محمود افشار بنیان گذاشت که تا 1356سال ریاست آن را عهده‌دار بود. زنده‌یاد ایرج افشار درباره وی می‌نویسد :
«او رویّه‌ و روحیه‌ سازمان‌ باستان‌شناسی‌ را عالمانه‌ عوض‌ کرد. مؤسسه‌ باستان‌شناسی‌ را برای‌ دانشگاه‌ تهران‌ تأسیس‌ کرد. بودم‌ آن‌ روزی‌ که‌ پیش‌ پدرم‌ آمد و هدف‌ خود را از اختصاص‌ یافتن‌ ساختمانی‌ از موقوفات‌ به‌ مؤسسه‌ خاص‌ باستان‌شناسی‌ توضیح‌ می‌کرد.»
 
مهدی بزاز دستفروش، عضو کمیته ملی موزه های ایران 
انتهای پیام/