به گزارش نصر، از زمان‌های کهن تا روزگار پهلوی اول، کاروانسراها نقش مهمی در سیر زندگی ایرانیان و روابط و تعامل اجتماعات گوناگون فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آئینی، اعتقادی و… داشته‌اند.
نیاز انسان به سرپناه و مأمن در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین، در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.
احداث کاروانسرا در کشور، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها که در پهنه سرزمین ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان و استادکارانی است که در دوره‌های تاریخی ناهمگون و با توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبایی و گسترش کاروانسراها کوشیده‌اند.
در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان کشور تحت عنوان کاروانسراهای ایرانی در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند.
آذربایجان شرقی نیز باتوجه به قدمت و پیشینه‌ای که داشته از تاریخ بلند آوازه‌ای برخوردار است و جاذبه‌های تاریخی بسیاری را در دل خود جای داده است؛ کاروانسراها نمونه‌ای از آن هستند و در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، سه کاروانسرای "جمال آباد" و "گویجه بل" و "خواجه نظر" آذربایجان‌شرقی نیز ثبت جهانی شدند.

کاروانسرای جمال آباد میانه؛ نمایانگر تاریخ و تمدن ایران
کاروانسرای جمال آباد مربوط به دوره ایلخانی است اما توسط شاه عباس ثانی در دوره صفوی مرمت شده است و در شهرستان میانه، بخش مرکزی، روستای جمال آباد واقع شده است.
این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۱۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مکان تاریخی زیبا از جاهای دیدنی میانه به‌شمار می‌رود.
این بنای تاریخی در دوره ایلخانی احداث شد و بعدها توسط شاه عباس ثانی، در دوره صفوی مورد مرمت قرار گرفت. کاروانسرای جمال آباد به‌صورت حیاط مرکزی است و چهار ایوان در اطراف آن قرار گرفته‌اند. سردر بنا به‌صورت دو طبقه است و چهار برج مدور در چهار ضلع آن واقع شده‌اند.
تاریخ بنای این اثر به خاطر مرمت و بازسازی آن توسط شاه عباس، به زمان صفویه یعنی قرن ۱۱ هجری نسبت داده می‌شود، اما این کاروانسرا قبل از آن به صورت چاپارخانه در قرن هشتم هجری قمری از کاربرد زیادی برخوردار بوده است و نوشته‌های جهانگردان این گفته را تائید می‌کند.
"شوالیه شارون"، نویسنده و جهانگرد معروف، تاریخ بنای این کاروانسرا را ۷۳۳ قمری و به دست غیاث الدین محمد، وزیر سلطان ابوسعید مغول، می‌داند.
همچنین "موریس دوکتز بوئه" که در سال ۱۲۳۴ قمری از میانه عبور کرده است، شب را در این کاروانسرا اقامت می‌کند و در خاطرات خود آورده است: “بالاخره در کاروانسرای جمال آباد مبیت کردیم که ۵۲۰ سال تاریخ بنای آن می‌گذرد و در اوج استحکام باقی‌مانده است”.
از ذکر عدد ۵۲۰ معلوم بوده که او تقریب نزده است چراکه در این صورت باید می‌گفت ۵۰۰ سال. احتمالاً آن موقع کتیبه‌ای بوده که بنای ساخت را نوشته است. ۵۲۰ سال میلادی معادل ۵۳۴ سال قمری است.
حال اگر ۵۳۴ سال را از ۱۲۳۴ کم کنیم، سال بنای کاروانسرای جمال آباد به سال ۷۰۰ قمری می‌رسد که ۳۳ سال با گفته‌ی شارون فرق دارد. اگر ۳۳ سال را در مقابل ۷۰۰ سال چشم پوشی کنیم، سال بنای این کاروانسرا را ۷۰۰-۷۳۳ قمری و سال مرمت آن به سال ۱۰۶۵ قمری می‌رسد.
پس تاریخ بنای ۱۰۶۵ اشتباه است. بعید است در سال ۱۰۶۵ این بنا ساخته شود و ۱۷۰ سال بعد جهانگرد و باستان شناسی به نام موریس دوکتز فرق بنای ۱۷۰ ساله و ۵۲۰ ساله را تشخیص ندهد.
همچنین در سال ۱۱۱۲ قمری "جملی کارری" در نوشته‌های خود از وجود برج‌های هفت گانه و زیبای این بنا خبر داده است. این کاروانسرا در زمینی به مساحت ۵۰ در ۶۰ متر مربعی بنا شده است.
"تاروینه" سیاح فرانسوی که مدتی را در این کاروانسرا سپری می‌کند، از آن به عنوان بنایی جدید نام می‌برد ولی گویا او بنای مرمت شده توسط شاه عباس را با بنای کهن چاپارخانه‌ی جمال آباد اشتباه گرفته و آن را تازه ساز می‌داند.
هم اکنون این کاروانسرا، پیر و خسته در دل روستایی متروکه‌ای قرار دارد که تنها به وجود چند خانوار دل خوش کرده است.

سفر به دل تاریخ در کاروانسرای گویجه بل اهر
کاروانسرای شاه عباسی که در میان مردم بومی شهر اهر با نام کاروانسرای گویجه بل معروف بوده، در فاصله ۲۴ کیلومتری این شهر واقع شده است، قدمت این بنای تاریخی و قدیمی به دوران صفویه بر می‌گردد و در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این کاروانسرا برخلاف تمامی کاروانسراهای دیگر حیاط مرکزی ندارد و دارای پلانی مستطیل شکل می‌باشد که چهارسوی آن دارای مجموعه‌ای از چندین برجک است، در حقیقت معماری این بنا مختص به مناطق کوهستانی با زمستان‌های سخت و پربرف احداث شده است. این بنای تاریخی شامل بخش‌هایی از قبیل سردر ورودی، محل نگهداری شترها که به آن شترخان می‌گویند و محلی برای استراحت مسافران است که بر اساس معماری بومی آذربایجان شرقی احداث شده است.
با توجه به اینکه شهرستان اهر دارای آب و هوای کوهستانی است همچنین به دلیل موقعیت جغرافیایی این شهر که دارای زمستان‌های سرد و پر برف بوده؛ بنابراین بهترین زمان بازدید از کارونسرای شاه عباسی و سایر جاذبه‌های گردشگری در شهرستان اهر، اواخر فصل بهار و تابستان است و این دو فصل را می‌توان به عنوان بهترین زمان برای سفر به شهر اهر اعلام کرد.

کاروانسرای خواجه نظر
کاروانسرای خواجه نظر یکی از ۹۹۹ کاروانسرای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی می‌باشد. تاورنیه فرانسوی این کاروانسرا را دیده و می‌نویسد: خواجه نظر یکی از ارامنه معتبری بود که از جلفا خارج شد و چون در تجارت ترقی کرد و نزد شاه عباس کبیر و جانشین او شاه صفی اعتبارات حاصل نمود، او را کلانتر ملت ارامنه کردند و به افتخار وطن اصلی خود جلفا ۲ کاروانسرای بزرگ در آنجا بنا کرد که هنوز در طرفین رودخانه باقی هستند.
جیمز کاروی نیز این بنای تاریخی را دیده و یاد می‌کند: در این نقطه کاروانسرای بزرگی به واسطه یکی از ارامنه به نام کوجیا نظر (خواجه نظر) با هزینه گزافی بنا شده که متأسفانه رو به خرابی می‌رود و کسی نیست که به تعمیر آن اقدام کند و فقط چند تن ارمنی در آن سکونت دارند.
این کاروانسرا در ۵ کیلومتری جلفا واقع شده است که خواجه نظر با اجازه شاه بر روی ویرانه‌های زادگاه خود کاروانسرای بزرگی از سنگ و آجر بنا کرد تا مسافرانی که از آب ارس می‌گذرند شبی را در آنجا استراحت کنند و سحر گاه راهی سوجیا یا شجاع امروزی شوند.
انتهای پیام/